admin

ਇਸ਼ਕ ਪੈਗੰਬਰ ਰੱਬ ਦਾ, ਹੁਸਨ ਉਹਦੀ ਸਰਕਾਰ।
ਖਹਿਣ ਕਟਾਰਾਂ ਆਪਸੀ, ਚਾਨਣ ਹੋਏ ਸੰਸਾਰ।
ਹੁਸਨ ਤੇ ਇਸ਼ਕ, ਰੱਬ ਦਾ ਸੱਜਾ ਖੱਬਾ। ਰੱਬ ਆਪ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਵਜਦ-ਵਿਰਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਸ਼ਰਾਰਤ ਛੇੜ ਸੁਆਦ ਲੈਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਬਾਲਕ ਰੇਤ ਦੇ ਘਰ, ਪੁਤਲੇ ਆਦਿ ਬਣਾਉਂਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਆਪ ਹੀ ਢਾਹ ਦੇਂਦਾ। ਉਹ ਸੁੱਤੇ ਹੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਟਾਹ-ਟਾਹ ਹੱਸ ਪਿਆ; ਇਕ ਨਵਾਂ ਅਸਚਰਜ ਵਾਪਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬਣਾਏ ਪੁਤਲੇ ਧੜਕਣ-ਨੱਚਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਸ਼ੇਰ ਨੇ ਲੰਮੀ ਹਾਕ ਮਾਰੀ। ਪੁਤਲੀਆਂ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦੋਂ ਜਾਗ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਭਰ ਲਈਆਂ। ਚੰਨ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਚਾਨਣੀ ਵਿੱਚ ਕਮਲਾ ਸਾਗਰ ਬੇਹਾਲ ਹੋ ਤੁਰਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੱਪਰ ਛੱਲਾਂ ਇੱਕ ਗਰਭ-ਸਿੱਪੀ ਰੇਤ ਉੱਤੇ ਉਛਾਲ ਮਾਰੀ। ਅਨਾੜੀ ਮਛੇਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਲਿਆ ਵੇਚੀ। ਖਰੀਦਦਾਰ ਅਣਜਾਣ, ਉਸ ਸਿੱਪੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤੇ ਕੱਚੀ ਜਾਣ ਵਗਾਹ ਸੁੱਟੀ। ਵਿਚਲਾ ਅਨਮੋਲ ਮੋਤੀ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰ ਰੋਇਆ, ਦਰ-ਦਰ ਦਾ ਭਿਖਾਰੀ ਹੋਇਆ; ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀਆਂ ਸਮੋਈ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਵਾਟਾਂ ਮਾਰ ਮੁਰੀਦ ਨੂੰ ਪੀਰ ਆ ਮਿਲਿਆ। ਉਸ ਉਹਨੂੰ ਨੁਹਾਇਆ, ਲਿਸ਼ਕਾਇਆ। ਮੋਤੀ, ਗੌਹਰ ਬਣ ਕੇ ਲਿਸ਼ਕਿਆ; ਜਿਸ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਂ-ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਲਾਮਾਂ ਕਬੂਲੀਆਂ। ਰਾਗ-ਰੰਗ ਦੀ ਕਲਾ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਹੋਰ ਵਧਾਈ, ਹੋਰ ਚਮਕਾਈ। ਤੇ ਇਉਂ ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਵਾਲੀ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਹੋ ਕੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਰੰਗੀਨ ਮਹਿਫਲਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਬਣ ਗਈ। ਫਿਰ ਰੱਬ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸੰਸਾਰ, ਕਰਾਮਾਤੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰਸ਼ਾਰੀਦੇ ਰਹੇ।

ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਤੱਕ ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ। ਵਾਹ-ਵਾਹ ਕਿਆ ਅਲਾਪ ਕਿਆ ਪਲਟੇ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਉਹਦੇ ਰੂਪ ਤੇ ਰਾਗ ਰੰਗ ਦੀ ਕਲਾ ਉੱਤੇ ਹਉਕੇ ਭਰਦੇ; ਅਸਚਰਜ ਨੂੰ ਝੁਕ-ਝੁਕ ਸਲਾਮਾਂ ਕਰਦੇ। ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਉਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਨ ਹੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਆਪਣੇ ਅਨਮੋਲ ਰਤਨ ਦੇ ਵਿਖਾਲੇ ਲਈ ਸ਼ਰੀਕ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਉੱਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਸੱਦੇ ਪੱਤਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ। ਰਾਜ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਚੋਜ। ਸਾਰੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਇਸ ਲਈ ਆਏ ਕਿ ਹੁਸਨ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਮਲਕਾ ਤੇ ਰਾਗ ਰੰਗ ਦੀ ਸਰਸਵਤੀ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ ਮਹਿਫਲ ਨੂੰ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਾਉਣੇ ਹਨ। ਹਰ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਲਿਬਾਸ ਰੇਸ਼ਮੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਨਾਲ ਸਜਿਆ ਤੇ ਹਿੱਕ ਹੀਰੇ ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਗੌਹਰ ਬਾਈ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਲਈ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਵੱਟ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਸਕੀ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ, ਮੁਸਕਾਣਾਂ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਫ਼ਾਨੂਸਾਂ ਨੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਚੜ੍ਹਤ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਵਗਾਹ; ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਮੁਸਕਾਣਾਂ ਦਾ ਥਰਕਦਾ ਚਾਨਣ ਬਖੇਰਦੀ ਬਾਹਰ ਆਈ। ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਇਕ ਹੀ ਝਟਕੇ ਨੇ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਗੁਲ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਦੇ ਕੁੰਢ ਡਿੱਗ ਪਏ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੀ ਰੂਪ-ਦੱਖ ਨੇ ਮਹਿਫ਼ਲ ਦੀਆਂ ਧੜਕਣਾਂ ਥੰਮ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪੱਥਰ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਝਮਕਣਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ। ਹੁਸਨ ਕਲਾ ਦਾ ਦਰਿਆ, ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰਸ਼ਾਰ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵਗਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਰਾਜੇ ਗੋਤੇ ਖਾਂਦੇ ਰੁੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਹੁਸਨ ਦੀ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹੀਅਤ ਅੱਗੇ ਉਹ ਦੀਦਾਰ ਭੁੱਖੇ ਮੰਗਤੇ ਜਿਹੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਾਈ ਦੀ ਕਲਾ ਕਟਾਰੀ ਸਭ ਨੂੰ ਲੋਹੜੇ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਗਈ। ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਰਾਜੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਉੱਤੇ ਰਸ਼ਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਕਾਹਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਆਂ, ਹੁਸਨ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਮੋਤੀ ਤਾਂ ਗਵਾਲੀਅਰ ਲੁੱਟੀ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਪਰ ਕਪੂਰਥਲੇ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਹੀ ਉਲਟ ਪੁਲਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਕਪੂਰਥਲੇ ਨੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਧਾਰ ਲਈ, ਭਾਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਅਸਗਾਹ ਹੈ; ਪਰ ਇਹ ਮੋਤੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮਾਰੂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰਾਂਗਾ, ਭਾਵੇਂ ਤਹਿ ਥੱਲੇ ਦਮ ਘੁੱਟ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਵਾਂ। ਉਸ ਆਪਣੇ ਸੁਘੜ ਸੇਵਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਾਯਾਬ ਹੀਰੇ ਦੀ ਅੰਗੂਠੀ ਦੇ ਕੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਸੇਵਕ ਨੇ ਪਹਿਲੋਂ ਬਾਈ ਨੂੰ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ ਤੇ ਅੰਗੂਠੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ :
”ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਪੂਰਥਲਾ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਸੇ ਆਪ ਕੀ ਨਜ਼ਰੇ-ਅਨਾਇਤ।”
ਪਰ ਰੂਪ ਰਾਣੀ ਨੇ ਸਿਰ ਫੇਰਦਿਆਂ ਹੀਰੇ ਦੀ ਅੰਗੂਠੀ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਵੀ ਨਾ।
”ਨਹੀਂ, ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤਾ।”
ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਦਰਿਆਦਿਲੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਾਈ ਦਾ ਹੁਸਨ ਭਾਂਬੜ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਉਹ ਜੇਰਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਅੱਗੇ ਜਾ ਖਲੋਤਾ। ਮੁਸਕ੍ਰਾ ਕੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ :
”ਮਲਕਾ-ਏ-ਹੁਸਨ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਰ ਅਲਾਪ ਤੇ ਰੰਗ ਰੂਪ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ।”
”ਆਪ ਕੀ ਜ਼ੱਰਾ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਹੈ।” ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਆਪਣੀ ਅਪਣੱਤ ਵਿੱਚ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਗਈ।
”ਕਪੂਰਥਲਾ ਦਰਬਾਰ ਤੇਰੀ ਇਕ ਬੈਠਕ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ?”
”ਹਮ ਏਕ ਕੋ ਹੀ ਸਲਾਮ ਕਰਤੇ ਹੈਂ।” ਉਸ ਨੇ ਬੇ-ਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਤੋੜ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਾਈ ਦੇ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਜਵਾਬ ਨਾਲ ਹੌਲਾ ਤੇ ਹੋਰ ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਖਾਂ ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਆ। ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਗਹਿਰਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਬਹਿ ਗਿਆ; ਪਰ ਉਸ ਪੀੜ ਤੇ ਹਉਕਾ ਥਾਏਂ ਘੁੱਟ ਲਏ। ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ, ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਜ਼ਿਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜ ਚਲਦੀ ਗਰਮ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚੋਂ ਭੁਲੇਖਾ ਦੇ ਕੇ ਖਿਸਕ ਆਇਆ। ਪਰ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਨਾਂਹ-ਕਟਾਰੀ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਖੁੰਢੀ ਆਰੀ ਬਣ ਕੇ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਭਰੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੱਤਕ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਹਾਲ ਕਰ ਮਾਰਿਆ। ਚੁੱਪ ਦੀ ਪੀਡੀ ਜਕੜ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਸਣਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਨੇ ਲੰਮਾ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ।
ਕਪੂਰਥਲੇ ਦਾ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਦਿਲ ਦਾ ਜਾਨੀ ਯਾਰ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਨਾਲ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਖੇਡਿਆ ਤੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਵਜ਼ੀਰ ਥਾਪ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ, ਯਾਰ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਚੁੱਪ ਜਿੰਨ ਨੇ ਫੜ ਲਿਆ; ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੱਸਣਾ, ਖੇਡਣਾ, ਰਾਗ ਰੰਗ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੱਕ ਵਿਸਰ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਉਸ ਅੱਗਾ ਵਲਿਆ,
”ਯਾਰਾ, ਕੀ ਗੱਲ? ਕਿਹੜੇ ਗ਼ਮਾਂ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ?”
”ਬਸ ਠੀਕ ਐ।” ਰੁੱਖਾ ਉੱਤਰ ਮੋੜਦਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦਾ ਨਾਲ ਹੀ ਹਉਕਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
”ਗਹਿਰੀ ਚੋਟ। ਤੁਸਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕੁਝ ਲੁਕਾਇਆ ਨਹੀਂ। ਆਖ਼ਰ ਲੰਮੀ ਚੁੱਪ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਐ?”
”ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਲਾਜ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।”
”ਹਰ ਰੋਗ ਦੀ ਦਾਰੂ ਭਾਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਐ, ਤੁਸੀਂ ਬੀਮਾਰੀ ਤਾਂ ਦੱਸੋ?”
”ਕਿਵੇਂ ਦੱਸਾਂ, ਨਾ-ਮੁਮਕਿਨ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀ।” ਉਹ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਰ ਫੇਰ ਗਿਆ।
”ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮਿੱਤਰਾ ਕਾਹਦਾ ਲੁਕਾਅ। ਇਕੱਠੇ ਖੇਡੇ, ਜਵਾਨ ਹੋਏ, ਇਕ ਰੂਹ ਦੋ ਕਲਬੂਤ। ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋ ਤਾਂ ਜਾਨ ਵਾਰ ਕੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਲਾਹਾਂਗਾ।” ਸਰਦਾਰ ਸਮਝ ਗਿਆ, ਗੱਲ ਖਾਸੀ ਗੰਭੀਰ ਐ।
ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਵੇਖ ਕੇ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਾਲੀ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ-ਕਥਾ ਉਸ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਹੋਰ ਸੰਜੀਦਾ ਹੋ ਗਿਆ।
”ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ! ਉਦਾਸੀ ਗੰਢੇ ਦੀ ਛਿੱਲ ਵਾਂਗ ਲਾਹ ਦੇਵੋ; ਕੁੱਝ ਕਰਾਂਗੇ ਜ਼ਰੂਰ।”
ਮਹਾਰਾਜਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਮੁਸਕ੍ਰਾ ਪਿਆ।
”ਸਿਆਣੇ ਇਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿਲਬਰੀ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਐ।”
”ਜੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਵਕਾਰ ਦਾ ਸਵਾਲ ਬਣ ਗਈ ਐ; ਉਸ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਵੀ ਚੈਲੰਜ ਹੈ।”
ਸਰਦਾਰ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਹੜੀ ਤਵਾਇਫ਼ ਹੀਰੇ ਦੀ ਮੁੰਦਰੀ ਮੋੜ ਸਕਦੀ ਐ; ਉਹ ਆਣ ਅਣਖ ਵਾਲੀ ਜਨਾਨੀ ਐ। ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ, ਉਹ ਕੀਮਤੀ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਅਥਵਾ ਦੌਲਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਉਹਦੇ ਵਰਗੀ ਕਲਾ ਦਾ ਜਾਦੂ ਟੂਣਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਹਲੂਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਸੋਚ ਸੋਚ ਖਹਿਰਾ ਮੱਝਾ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਰੰਗੀ ਨਿਵਾਜ਼ ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਦਾ ਮੋਢਾ ਆ ਫੜਿਆ।
“ਰੂੜਿਆ ਦਿਨ ਮਾੜੇ ਆ ਗਏ, ਸਮਝ ਵਖਤਾਂ ਘੇਰੇ ਪਾ ਲਏ।”
”ਕਿਉਂ ਕਿਉਂ? ਹੋਇਆ ਕੀ ਜਜਮਾਨ; ਸੁਖ ਤਾਂ ਹੈ?” ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਲਿੱਸੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਰੂੜੇ ਮਰਾਸੀ ਦੇ ਤੌਰ ਭੌਂ ਗਏ।
”ਆਪਣੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਗੌਣ ਵਾਲੀ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਸੁੱਟਿਆ। ਅਸਲੋਂ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਘਾਊਂ ਮਾਊਂ। ਜੇ ਹਾਲਤ ਇਉਂ ਰਹੀ, ਉਹਨਾਂ ਬਚਣਾ ਨਹੀਂ।”
”ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨੇ ਕਤਲ ਕਰ ਸੁੱਟਿਆ? ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਐ?” ਉਹ ਪੱਕੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਘਰਾਣੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕੰਨ ਭੰਨਦੇ ਸਨ।
”ਉਹ ਹੈ ਕਲਕੱਤੇ ਵਾਲੀ ਗੌਹਰ ਜਾਨ।”
”ਹੱਛਾ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਜਗਰਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਇਲਾਹੀ ਜਾਨ ਦੀ ਬੇਟੀ।” ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨਿਕਲ ਗਈ।
”ਉਹ ਤਾਂ ਪਟਾਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਟੀਸੀ ਦਾ ਬੇਰ ਵੀ ਐ।”
”ਬਸ ਉਹ ਪਟਾਕਾ ਹੀ ਪੱਟਣਾ ਏ। ਵੇਖ ਮੀਰ, ਤੇਰੇ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਮੋਰਚਾ ਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਆਪਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਲੂਣ ਖਾਧਾ ਏ। ਹੁਣ ਹੱਕ-ਹਲਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਦਰਿਆ-ਦਿਲੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਦਰਬਾਰੀ ਗਵੱਈਆ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਰੂਪਵਤੀ ਦਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਜਨੂੰਨ। ਅਜਿਹੀ ਚੁੱਪ ਧਾਰ ਲਈ, ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ। ਜੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਲਿਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਯਾਰ ਨਹੀਂ, ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਨਹੀਂ; ਕੇਵਲ ਟੁਕੜ-ਬੋਚ ਆਂ।” ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਨੂੰ ਤਿੱਖੀ ਪਾਣ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ।
”ਆਖਦਾ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਤੂੰ ਠੀਕ ਏ; ਪਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪਹਾੜ ਢਾਹੁਣ ਵਰਗੀ ਐ।” ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਦਾ ਅੰਦਰ ਲਰਜ਼ਾ ਖਾ ਗਿਆ। ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਸ਼ਾਹਦੀ ਨਹੀਂ ਭਰਦਾ ਸੀ।
”ਇਕ ਕਲਾਕਾਰ ਹੀ ਇਕ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਸਕਦਾ ਏ। ਓਥੇ ਸੋਨੇ ਚਾਂਦੀ ਨੇ ਕਾਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।” ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਰੂੜੇ ਦਾ ਢਿੱਲਾ ਪੈਂਦਾ ਮਨ ਤਾੜ ਕੇ ਹੋਰ ਤੀਖਾ ਚਾੜ੍ਹਿਆ। ”ਵੇਖ ਲੈ, ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦਰਬਾਰੀ ਘਟ ਤੇ ਯਾਰ ਵਧ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਏ।” ਉਸ ਮੀਰ ਦੇ ਦਿਲ ਲੂਣ ਹਲਾਲ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸਾਂਗ ਬਣਾ ਕੇ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀ।
”ਜੇ ਇਹ ਗੱਲ ਐ, ਤਾਂ ਸਰਦਾਰਾ, ਮੈਂ ਜਾਊਂਗਾ। ਬਸ, ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਤੁਰਦੀ ਰਖੀਂ। ਬਾਕੀ ਮੈਂ ਜਾਣਾਂ, ਮੇਰਾ ਖ਼ੁਦਾ।” ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਰੜਕਾਈ ਕਾਨੀ ਖਾ ਗਈ ਸੀ।
ਤੇ ਰੂੜਾ ਕਲਕੱਤੇ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਉਹ ਵਧੀਆ ਸਾਰੰਗੀ ਨਵਾਜ਼ ਤੇ ਗਵੱਈਆ ਸੀ। ਪਟਿਆਲਾ ਘਰਾਣਾ ਉਸ ਤੋਂ ਤਰਿੰਹਦਾ ਸੀ।
ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਧੀਆ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਬੇਪਰਵਾਹ ਅਲਮਸਤ ਵੀ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਉੱਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰਾਗ ਦਰਬਾਰ ਹੋਇਆ। ਨਾਮੀ ਗਵੱਈਏ ਓਥੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰੂੜਾ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਾਰੰਗੀ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਸਟੇਜ ਸੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ : ”ਬਾਬੂ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ?”
ਸਟੇਜ ਸੈਕਟਰੀ ਨੇ ਪਹਿਲੋਂ ਉਸ ਦੀ ਐਸੀ ਵੈਸੀ ਸ਼ਕਲ ਵੇਖੀ। ਇਕ ਮੋਢੇ ਖੱਦਰ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਾਰੰਗੀ।
”ਤੇਰੇ ਵਰਗਿਆਂ ਲਈ ਏਥੇ ਕੋਈ ਟਾਈਮ ਨਹੀਂ।”
”ਜਨਾਬ ਜੀ, ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟ ਹੀ ਕਾਫੀ ਐ?” ਮੀਰ ਨੇ ਸਲਾਮ ਵਜੋਂ ਹੱਥ ਸਿਰ ਨੂੰ ਲਾਇਆ।
”ਨਹੀਂ, ਏਥੇ ਗੰਧਰਵਾਂ ਨੇ ਗਾਉਣਾ ਐ। ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਟੁੱਟੀ ਜਿਹੀ ਸਾਰੰਗੀ ਲੈ ਜਾਹ ਏਥੋਂ।”
”ਵੇਖ ਬਾਬੂ, ਤੂੰ ਫੇਰ ਗਾਉਣ ਲਈ ਤਰਲੇ ਪਾਉਣੇ ਐ ਤੇ ਮੈਂ ਗਾਉਣਾ ਨਹੀਂ।”
”ਜਾਹ ਜਾਹ, ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸੌ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਐ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ।”

ਸੈਕਟਰੀ ਦੇ ਕਟੂ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਰੂੜਾ ਵੱਟ ਖਾ ਗਿਆ। ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਰਾਹ ਮੋੜ ਉਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਚਾਦਰ ਵਿਛਾ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਦੀਆਂ ਮਧੁਰ ਸੁਰਾਂ ਛੇੜ ਲਈਆਂ। ਮਹਿਫਲ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੱਕੇ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤੇ, ਪੈਰ ਗੱਡ ਕੇ ਖਲੋ ਗਏ। ਮਿੱਠੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਨੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀਲ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਭੀੜ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਉਹਦੀ ਚਾਦਰ ਉਤੇ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਰੁਪਈਏ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗੇ। ਪਰ ਰੂੜਾ ਆਪਣੇ ਵਜਦ ਵਿੱਚ ਬੇਪਰਵਾਹ ਗਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਅੱਧਿਓਂ ਬਹੁਤਾ ਇਕੱਠ ਮੀਰ ਦੁਆਲੇ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਸਟੇਜ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਹਵਾਸ ਉਡ ਗਏ। ਇਹ ਕੇਹੀ ਬਿੱਜ ਆ ਪਈ, ਜਿਸ ਸਾਰਾ ਪੰਡਾਲ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆ। ਸਟੇਜ ਸੈਕਟਰੀ ਹੀ ਆ ਕੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ :
”ਬਾਵਾ ਜੀ ਮੇਰੀ ਭੁੱਲ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿਓ, ਮੈਂ ਗੋਦੜੀ ਦੇ ਲਾਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਸਟੇਜ ਤੇ ਚਲ ਕੇ ਗਾਓ। ਤੁਹਾਡੀ ਸਾਡੀ ਸ਼ੋਭਾ ਵਧੇਗੀ।”
”ਵੇਖ ਬਈ, ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਤਾਂ ਸੜਕਾਂ ਉਤੇ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਐ।” ਰੂੜੇ ਨੇ ਘਰੋੜ ਨਾਲ ਵਿਅੰਗ ਮਾਰਿਆ।
”ਨਾ ਬਾਵਾ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਹੋ; ਮੇਰੀ ਮਿੰਨਤ, ਸਟੇਜ ਤੇ ਚਲੋ?”
ਓਦੋਂ ਤਕ ਮੀਰ ਦੀ ਚਾਦਰ ਰੁਪਈਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸੈਂਕੜੇ ਰੁਪਈਏ ਸਮੇਟ ਕੇ ਉਹ ਰਾਮ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਘੇਰਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਨਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਸੁਲਤਾਨਾ ਬਾਈ ਦੇ ਜਾ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਉਹ ਗਾਉਂਦੀ ਰਹੀ, ਰੂੜਾ ਨੋਟ ਵਾਰਦਾ ਰਿਹਾ।
”ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਰੁਪਈਏ ਕਿਹੜੇ ਮੂੰਹ ਲਾਵਾਂ?” ਬਾਈ ਨੇ ਆਜਜ਼ੀ ਵਖਾਈ।
”ਨਹੀਂ ਸੁਲਤਾਨਾ ਮਾਲਕੋਂਸ ਤੋਂ ਦਰਬਾਰੀ ਉਤੇ ਆ ਜਾਹ?” ਉਸ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕਰ ਮਾਰੀ। ”ਸਾਲੇ ਰਾਗ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ ਸਮਝਦੇ ਐ।” ਸਮਾਗਮ ਵਾਲੀ ਵਿਹੁ ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਜਾਗ ਪਈ ਸੀ।
”ਮੇਰੇ ਮਿਹਰਬਾਨ, ਸੱਪ ਅੱਗੇ ਦੀਵਾ ਕਿਵੇਂ ਜਗੇਗਾ। ਦਰਬਾਰੀ ਬਾਗੇਸ਼ਰੀ ਦੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।” ਸੁਲਤਾਨਾ ਉਸਤਾਦ ਨੂੰ ਅਜ਼ੀਮ ਮੰਨਦੀ ਸੀ।
”ਤੇਰੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਅਦਾ ਤੋਂ ਸਦਕੇ। ਤੂੰ ਬਸ ਗਾਈ ਜਾਹ।” ਉਸ ਰੁਪਈਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪੂਰਾ ਬੁੱਕ ਬਾਈ ਤੋਂ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਸੁਲਤਾਨਾ ਮੇਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਉਤੇ ਸ਼ਹਿਦ ਚੋ ਰਹੀ ਹੈ।
ਰਾਤ ਅੱਧੋਂ ਵੱਧ ਟੱਪ ਗਈ। ਮੀਰ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਾਰਾ ਹਾਉਕਾ ਲਿਆ। ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਬਚਦੀ ਪੂੰਜੀ ਸੁਲਤਾਨਾ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਵਾਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਬੱਚਾ ਮਾਂ ਤੋਂ ਸੁਖ ਆਰਾਮ ਭਾਲਦਾ ਹੈ। ਸਵੇਰੇ ਓਹੀ ਸ਼ਾਹੀ ਮਲੰਗ ਕਪੂਰਥਲੇ ਜਾਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਾਰੰਗੀ ਵੇਚ ਕੇ ਕਿਰਾਇਆ ਭਾਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਰੰਗੀ ਦਾ ਹੋਕਾ ਸੁਣ ਕੇ ਸਟੇਜ ਸਕੱਤਰ ਹੈਰਾਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਕਿਆ ਬੇਪਰਵਾਹ ਅਲਮਸਤ ਐ; ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਲੁਟਾਈ, ਫ਼ਕੀਰੀ ਅਪਣਾਈ। ਪਰ ਹੁਣ ਰੂੜੇ ਦੀ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਕਲਕੱਤੇ ਨੂੰ ਭੱਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਉਹ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਮਰਾਸੀਆ ਤੂੰ ਨਿਰਾ ਨੰਗ-ਮੁਲੰਗ; ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਛੱਤੀਆਂ ਪੱਤਣਾਂ ਦੀ ਤਾਰੂ, ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਸੰਘਣੀ। ਤੈਨੂੰ ਉਸ ਕਦੋਂ ਲਵੇ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤਾ। ਤੇਰੀ ਦਾਲ ਕਿਵੇਂ ਗਲੇਗੀ? ਉਹ ਸਾਉਣ ਦੀ ਮੱਛਰੀ ਨਾਗਣ; ਜੇ ਤੇਰੀ ਬੀਨ ਦਾ ਜਾਦੂ ਫਿੱਕਾ ਪੈ ਗਿਆ, ਸਭ ਕੁਝ ਫਨਾਹ ਫਿੱਲਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਰੂੜਿਆ, ਕਹਿਰ ਤੇ ਕਰਾਮਾਤ ਵਿੱਚ ਗਲ ਅੜ ਖਲੋਤੀ ਐ। ਜੇ ਫਿਹਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਮੁੜ ਕਪੂਰਥਲੇ ਕਿਵੇਂ ਵੜੇਂਗਾ। ਬੰਦਿਆ, ਹੁਣ ਰੱਬ ਉਤੇ ਡੋਰੀ ਰੱਖ ਤੇ ਬੇੜੀ ਤੂਫਾਨ ਵਿੱਚ ਠੇਲ੍ਹ ਦੇ। ਕਿਨਾਰਾ ਨਾ ਮਿਲਿਆ, ਘੁੰਮਣ-ਘੇਰ ਤਾਂ ਕਿਧਰੇ ਗਈ ਨਹੀਂ। ਸਵਾਲ ਐ ਸਾਹਮਣੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਪਾਲਣ ਦਾ। ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਮੈਂ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿਆਂਗਾ। ਆਸ਼ਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਦੋ-ਚਿੱਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਉਹ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਕਲਕੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।
ਪੁੱਛਦਾ ਪੁੱਛਦਾ ਸ਼ਾਮ ਪੈਂਦੀ ਨੂੰ ਉਹ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ। ਲਾਗੇ ਹੀ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਾਂਹ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਸਨ। ਚੁਬਾਰੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਬਾਰੀਆਂ ਸੜਕ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਖੁਲ੍ਹਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਬਾਰੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਚਾਦਰ ਵਿਛਾਈ ਅਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਸਰ ਕਰਨ ਲਗ ਪਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਮਾਲਕੋਂਸ ਦੀ ਥਾਂ, ਸ਼ੁੱਧ ਭੈਰਵੀ ਵਜਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਜਾਈ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਪੈਰ ਗਹਿਰਾ ਉਤਰਦਾ ਗਿਆ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ ਕੁਵੇਲੇ ਦਾ ਰਾਗ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਇਕਦਮ ਫੁੰਕਾਰਦੀ ਭੜਕ ਪਈ।
”ਕੌਣ ਨਾ-ਮਅਕੂਲ ਕਵੇਲੇ ਭੈਰਵੀ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ?”
ਸੇਵਕਾਂ ਨੇ ਬਾਰੀ ਰਾਹ ਹੇਠਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਆਖਿਆ।
”ਬਾਈ ਜੀ ਕੋਈ ਮਲੰਗ ਸਾ ਫਕੀਰ ਲਗਦਾ ਹੈ।”
”ਉਸ ਕੋ ਕਹੋ, ਬੰਦ ਕਰੇ। ਯਿਹ ਰਾਗ ਕਾ ਅਪਮਾਨ ਹੈ।”
”ਬੰਦ ਕਰੋ ਆਪਣੀ ਭੈਰਵੀ, ਮੇਰੀ ਬੇਗ਼ਮ ਬੇਹਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ?”

ਰੂੜੇ ਨੇ ਸਾਰੰਗੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਉਤੇ ਜਾਣ ਸਾਰ, ਮੁੜ ਓਹੀ ਸੁਰਾਂ ਵਜਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਮਸਤੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੁਲਾਰੇ ਵੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।
”ਵੋਹ ਕਿਉਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਤਾ?” ਕੰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦਿਆਂ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰਾਣੀ ਨੂੰ ਘੂਰਿਆ।
”ਬੇਗ਼ਮ ਹਜ਼ੂਰ, ਕੋਈ ਦੀਵਾਨਾ ਲਗਤਾ ਹੈ।”
ਰੂੜੇ ਨੇ ਹੇਠੋਂ ਅਜਿਹਾ ਤਾਨ ਪਲਟਾ ਮਾਰਿਆ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਖਲੋਤੀ ਖਲੋਤੀ ਥੱਰਾ ਗਈ।
”ਨਹੀਂ ਦੀਵਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤਾ।”
ਉਹ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਮਾਰਦੀ ਆਪ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਈ। ਮੀਰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀ ਗਜ਼ ਖਿੱਚੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੁੱਠ ਦੇ ਘੁੰਗਰੂ ਸ਼ਰਸਾਰ ਠਹਿਕੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਗ ਦੀ ਰੂਹ ਬਾਈ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਹਿਰ ਲਹਿਰ ਹਿਲੌਰਾਂ ਖਾਣ ਲੱਗੀ। ਉਸ ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਦੀ ਗਜ਼ ਫੇਰਦੀ ਬਾਂਹ ਉੱਤੇ ਕੰਬੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕੋਮਲ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।
”ਖ਼ੁਦਾ ਨਿਵਾਜ਼! ਉਠੋ, ਔਰ ਉੱਪਰ ਚੱਲੋ?”
”ਸਲਾਮ ਬਾਈ ਜੀ!” ਉਹ ਗਜ਼ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲੈ ਗਿਆ। ”ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਸੁਣੀ, ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦੀਦਾਰ ਕਰਨ ਆ ਗਿਆ।”
”ਜਹੇ ਨਸੀਬ! ਫਿਰ ਯਹਾਂ ਕਿਉਂ ਬੈਠ ਗਏ?”
”ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਰਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਹੇਕ ਲਾ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਆਂ।”
”ਵਾਹ ਵਾਹ, ਤੇਰੀ ਹੇਕ ਦੇ ਸਦਕੇ, ਆਫ਼ਰੀਨ। ਉਸਤਾਦ ਲਗਤੇ ਹੋ।” ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ ਮੀਰ ਨੂੰ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਉਠਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਲਿਆ ਬਹਾਇਆ : ਪੁੱਛਿਆ, ”ਦਿਲ ਸੇ ਬਤਾਓ, ਕਿਆ ਖਿਦਮਤ ਕਰੂੰ?” ਉਹ ਸਾਰੀ ਮਿਹਰਬਾਨ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।
ਰੂੜੇ ਨੂੰ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰੱਬ ਐਨਾ ਦਿਆਲੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।
”ਬਰਬਾਦ ਹੈਂ ਆਬਾਦ ਹੋ ਸਕਤੇ ਹੈਂ ਆਪ ਕੀ ਦੁਆ ਸੇ।” ਮੀਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਦੀ ਮਿੱਸ ਪਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੀ ਵਿਅੰਗ ਬਣੀ ਹਾਸੀ, ਦਿਲਕਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ।
”ਸਾਹਬੇ ਕਮਾਲ ਯਹਾਂ ਆਬਾਦ ਆਤੇ ਹੈਂ, ਔਰ ਬਰਬਾਦ ਜਾਤੇ ਹੈਂ।”
”ਬਰਬਾਦੀਆਂ ਹੀ ਮਲੰਗਾਂ ਦੀ ਮੀਰਾਸ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਕੀ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਇੱਕ ਚਾਦਰ, ਇੱਕ ਸਾਰੰਗੀ ਤੇ ਰੂਹ ਯਾਰਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਅਮਾਨਤ।”
ਬਾਈ ਮੀਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋਂ ਪੰਘਰਦੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਆਪਣੇ ਸਾਜਿੰਦੇ ਸੱਦ ਲਏ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾ ਕੇ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ। ਰੂੜੇ ਦੇ ਅਰਸ਼ਾਦ ਆਖਣ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦਰਬਾਰੀ ਦਾ ਅਲਾਪ ਲੈ ਲਿਆ : ਅਰੋਹੀ ਸੁਰਾਂ ਚੁੱਕਦੀ ਵਜਦ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾ ਗਈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਸੁਰ ਉਤੇ ਹੀ ਮੀਰ ਦਾ ਅੰਦਰ ਖੀਵਾ ਹੁੰਦਾ ਝੂਮ ਗਿਆ।
”ਵਾਹ ਜਾਨੋ, ਜੀਓ, ਖ਼ੁਦਾ ਪ੍ਰਵਾਨ।” ਉਹਦਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਾਹ ਉਤਰਨਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ। ”ਜਹਾਨ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸਦਾਈ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ।”
ਸਾਹਮਣੇ ਉਸਤਾਦ ਸਰੋਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਬਾਈ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲੋਹੜ ਹੀ ਚੜ੍ਹ ਪਿਆ। ਰਾਗ ਰੰਗ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ ਨੇ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਦੀ ਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰ ਲਈ।
”ਵਾਹ ਤੇਰੀਆਂ ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਜਾਨੋ, ਬਲਿਹਾਰੇ!” ਉਸ ਤੋਂ ਰਹਿ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਲੈ ਕੇ ਬਰਾਬਰ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਆ ਬੈਠਾ।
ਉਸ ਨੇ ਤਾਨ ਪਲੋਸਦਿਆਂ, ਸਾਜਿੰਦਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਹਵਾਈਆਂ ਉਡਾ ਸੁੱਟੀਆਂ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੀਆਂ ਕਮਾਈਆਂ ਰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੰਗੀ ਦੀਆਂ ਚੋਟਾਂ ਝੰਜੋੜਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਬੇਗ਼ਮ ਤੇ ਰੂੜੇ ਦੀਆਂ ਗਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰੇ ਝੜ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਬਾਈ ਦਰਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਗੇਸ਼ਰੀ ‘ਤੇ ਆ ਗਈ। ਰੂੜੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਿਆਜ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਲਕਾਰਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਤੀਰ ਚਲਦੇ ਰਹੇ। ਰੂੜੇ ਦਾ ਅੰਦਰ ਹੁੰਗਾਰ ਪਿਆ : ਅੱਜ ਤੂੰ ਹੈ ਨਹੀਂ, ਜਾਂ ਮੈਂ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਪਰਖ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੜ ਖੜੋਤਾ ਸੀ। ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ ਅਸਥਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਰੂੜੇ ਦੇ ਪੈਰ ਫੜ ਲਏ।
”ਮੇਰੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਊਂ।” ਉਸ ਝੂੰਮਦਾ ਸਿਰ ਪੂਰੀ ਅਕੀਦਿਤ ਨਾਲ ਉਸਤਾਦ ਅੱਗੇ ਝੁਕਾ ਦਿੱਤਾ। ”ਮੇਰੇ ਮਿਹਰਬਾਨ, ਦਿਲ ਕੀ ਖ਼ਾਹਸ਼ ਕਰੋ?”
”ਦੀਦਾਰ ਈ ਕਾਫੀ ਐ ਸੱਜਣਾਂ ਦਾ।”
”ਨਹੀਂ, ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਹੋ, ਪੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ।” ਉਹ ਹਾਲੇ ਵੀ ਵਜਦ ਵਿੱਚ ਮੇਲ੍ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

”ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਹਿਫ਼ਲ, ਤੁਹਾਡੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਮੰਗਦੀ ਐ।” “ਬਸ ਇਕ ਮਹਿਫ਼ਲ? ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋ ਜਾਏ।” ਬਾਈ ਦਾ ਨਸ਼ਿਆਇਆ ਦਿਲ ਫਰਾਂਟਿਆ ‘ਤੇ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਚੁਟਕੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸਭ ਨੂੰ ਉਠਦੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੁੜ ਆਵੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਈ ਬੋਲੀ, ”ਯਾਰ ਉਸਤਾਦ, ਏਕ ਮਹਿਫ਼ਲ ਕਿਉਂ, ਤਮਾਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਮਾਂਗੀ?”
”ਮਿਹਰਾਂ, ਮੇਰੀ ਘਸੀ ਚਾਦਰ ਤੇਰੇ ਮੋਤੀਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਕਿਵੇਂ ਚੁੱਕਦੀ।” ਮੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਘਰਵਾਲੀ ਧੰਨੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆਂ। ”ਲਾਲ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁੰਹਦੇ ਐ, ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ।”
”ਅੱਲਾ ਬੇਲੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਆਪ ਠੀਕ ਫ਼ਰਮਾਤੇ ਹੈਂ।” ਉਹ ਨਾਲ ਹੀ ਹਉਕਾ ਭਰ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਭਾਵ ਸੀ, ਅੱਲ੍ਹਾ ਕਿੰਨਾ ਕੰਜੂਸ ਐ, ਹੁਨਰ ਤਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਹਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।
ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੇ ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਨੂੰ ਨੁਹਾਇਆ, ਧੁਆਇਆ; ਕਈ ਦਿਨ ਰੱਖ ਕੇ ਕਲਕੱਤੇ ਘੁੰਮਾਇਆ। ਭਰਪੂਰ ਖ਼ਾਤਰਦਾਰੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਪਈ। ਮੀਰ ਸੱਜਣਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹੁ-ਸਾਗਰ ਡੁੱਬ ਡੁੱਬ ਉਭਰਦਾ ਸੀ। ਬਾਈ ਨੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਜ਼ਿੰਦੇ ਤਿਆਰ ਕਰਨੇ ਚਾਹੇ।
”ਰੰਗੀਲੀ ਬਾਈ, ਰੂੜੇ ਦੀ ਸਾਰੰਗੀ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਰ ਭਾਰ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ।” ਉਹ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦਾ ਇਕੱਲਿਆਂ ਸਾਥ ਮਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
”ਮੰਨਿਆ ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰਿਆ।” ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁਸਕਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੀਰ ਚੁੰਧਿਆ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਬਾਈ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਦ ਘੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਜਗਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜੋ ਪੀਤਾ ਸੀ।
ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਜੋੜੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਠਿੱਲ੍ਹ ਪਈ। ਕੁੱਝ ਸੋਚ ਕੇ ਰੂੜੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਲਮੇ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਪਾ ਲਿਆ। ਜੇ ਇਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, ਤੈਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਪੂਰਥਲੇ ਦੇ ਲੈ ਕੇ ਚਲਿਆ ਹਾਂ; ਇਹ ਏਥੇ ਹੀ ਵਿਹਰ ਕੇ ਲਹਿ ਪਵੇਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਵਜ਼ੀਰ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਾਲੀ ਟੱਕਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੁਦਰਤੀ ਡਰ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਧੜਕਣਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
”ਉਸਤਾਦ ਜੀ! ਮੈਂ ਸਦਕੇ, ਸੋਚਾ ਹੀ ਨਾ ਥਾ, ਖ਼ੁਦਾ ਇਤਨਾ ਮਿਹਰਬਾਨ ਕਿ ਕਾਲਾ ਮੋਤੀ ਮੇਰੀ ਗਰਦਨ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।” ਅਚਾਨਕ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਕਹਿ ਗਈ।
”ਬਾਈ ਜਾਨ, ਮੈਂ ਕਿਆ, ਮਰਾਸੀ ਦੀ ਔਕਾਤ ਕਿਆ।” ਚੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਚੋਟੀ ਤੋਂ ਉਹ ਰਿੜਦਾ ਹੋ ਤੁਰਿਆ। ਉਹ ਜ਼ਬਤ ਦੇ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੱਦਬੰਦ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਅਮਾਨਤ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਦਿਲ ਦੇ ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਰੋੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਉਲਰੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
”ਸੱਜਣਾ ਪਹਿਲੇ ਆਪ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਕੀ ਬਾਤ ਪਾਈ, ਅਬ ਜ਼ਾਤ ਕੀ। ਯਿਹ ਮੇਰੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀ ਤੌਹੀਨ ਹੈ। ਇਸ਼ਕ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਜ਼ਾਤ, ਰਾਗ ਉਸ ਦਾ ਲਿਬਾਸ। ਲਗਤਾ ਹੈ, ਆਪ ਕਲਕੱਤੇ ਵਾਲੇ ਕਰਾਮਾਤੀ ਫ਼ਕੀਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇ।”
”ਆਪ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਠੀਕ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਡੀ ਸਾਨੂੰ ਸੱਚ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।” ਰੂੜੇ ਨੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਟਾਲਾ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹਿਆ।
”ਕਿਆ ਇਸ਼ਕ ਮੁਕੰਮਲ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋਤਾ?” ਬਾਈ ਅੱਗੇ ਅਸਚਰਜ ਬਾਹਾਂ ਅੱਡ ਖਲੋਤਾ।
”ਇਸ਼ਕ ਨਿਰਾ ਸੱਚ, ਪਰ ਰਾਹ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ?”
”ਮੈਨੇ ਤੋ ਸੁਣਾ ਥਾ, ਆਸ਼ਕ ਪਹਾੜ ਤੋੜਤੇ ਹੈਂ।”
”ਵੋਹ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੀ ਬਾਤ ਥੀ।”
”ਕਿਆ ਅਬ ਇਸ਼ਕ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ ਯਾ ਮਰਦ?”
ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਕੜਿੱਕੀ ਵਿੱਚ ਆਈ ਹੋਈ ਸੀ।
”ਮਰੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮਾਰ ਦੀਏ ਜਾਤੇ ਹੈਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਜਲੰਧਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।” ਉਸ ਜਾਣ ਕੇ ਸਮਾਨ ਸਮੇਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
”ਕਿਆ ਜਲੰਧਰ ਉਤਰਨਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸੋਚਦੀ ਥੀ।”
”ਹਾਂ ਜਲੰਧਰ ਉਤਰਨਾ ਹੈ? ਅੱਗੇ ਖ਼ੁਦਾ ਜਿੱਥੇ ਲੈ ਜਾਵੇ।” ਉਹ ਆਪੇ ਵਿੱਚ ਸੁਕੜਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

”ਆਪ ਕੇ ਜਲੰਧਰ ਕਾ ਸਹਿਗਲ ਅੱਛਾ ਗਾਤਾ ਹੈ, ਆਵਾਜ਼ ਮੇਂ ਮੀਠਾ ਸੋਜ਼ ਹੈ। ਮਗਰ ਸ਼ਰਾਬ ਉਸੇ ਜਲਦੀ ਮਾਰ ਦੇਗੀ। ਜਿਨਹੇ ਇਸ਼ਕ ਨਾਜ਼ਲ ਹੋਤਾ ਹੈ, ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਤਾ, ਵੋਹ ਜੂੰਹੀ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਤੇ ਹੈਂ।” ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਕਹਿੰਦੀ ਗਈ। ਜਿਵੇਂ ਗੱਡੀ ਫਟਾਫਟ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ, ਖੇਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਵਿਰਲੇ ਮਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਛੱਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਕੁੱਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬਾਈ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚੋਂ ਬੜਾ ਕੁੱਝ ਲੰਘੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜਲੰਧਰ ਆ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਮਾਨ ਲਾਹ ਲਿਆ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਰੂੜੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅਮਲੀ ਦਾ ਤਾਂਗਾ ਸਾਲਮ ਕਰ ਲਿਆ। ਤਾਂਗੇ ਵਾਲਾ ਅਮਲੀ ਪਰੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਡੌਰ ਭੌਰ: ਰੂੜਾ ਇਹਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਲੁੱਟ ਲੈ ਆਇਆ। ਧੰਨੀ ਤਾਂ ਇਹਦੀ ਗਰਦਨ ਮਰੋੜ ਦੇਵੇਗੀ। ਤਾਂਗਾ ਕਪੂਰਥਲੇ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਤੁਰਿਆ। ਰੂੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਰਾਬਰ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਖੂਹੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਅਮਲੀ ਨੇ ਤਾਂਗਾ ਰੋਕ ਕੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਇਆ। ਕੋਲ ਖਲੋਤੀ ਸਵਾਰੀ ਨੇ ਪੁੱਛ ਲਿਆ।
”ਅਮਲੀਆ! ਮੈਨੂੰ ਕਪੂਰਥਲੇ ਤੱਕ ਲੈ ਚਲੇਂਗਾ?”
”ਨਹੀਂ ਬਈ, ਸਾਲਮ ਐ।” ਅਮਲੀ ਨੇ ਮੀਰ ਨਾਲ ਸੈਨਤ ਮਿਲਾ ਲਈ ਸੀ।
”ਕਿਆ?” ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਅਬੜਵਾਹ ਗਈ। ”ਹਮ ਕਪੂਰਥਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੈਂ?” ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਡਰ ਤੇ ਖ਼ਤਰਾ ਬਰਾਬਰ ਉਭਰ ਆਏ।
ਉਹ ਪੁਕਾਰ ਪਈ। ”ਭਾਈ ਅਮਲੀਆ, ਤਾਂਗਾ ਰੋਕ ਦੇ?”
”ਹਾਂਅ, ਅਸੀਂ ਕਪੂਰਥਲੇ ਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਆਂ।” ਮੀਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸਿਆਪਾ ਤਾਂ ਪੈ ਗਿਆ ਪਰ, ਸੱਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਲੁਕਾ ਕੇ ਰੱਖਾਂਗਾ।
”ਕਿਆ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਹਾਂ…….?” ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਬਾਈ ਚਕਰਾ ਗਈ। ਬਾਕੀ ਗੱਲ ਉਸ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ। ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਕੋਰਾ ਜਵਾਬ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ। ”ਉਸਤਾਦ ਬਤਾਓ ਅਸਲ ਬਾਤ ਕਿਆ ਹੈ?” ਉਹਦਾ ਅੰਦਰ ਕਹਿਰਵਾਨ ਸੀ।
”ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਜਾਣ ਹੀ ਗਈ ਏਂ, ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ।” ਰੂੜਾ ਹਉਕੇ ਵਿੱਚ ਅਸਲੋਂ ਗਰਕ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ।
”ਮੇਰੇ ਅੱਲ੍ਹਾ! ਇਤਨਾ ਬੜਾ ਧੋਕਾ।” ਉਸ ਪਨਾਹ ਲਈ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਫੈਲਾਅ ਦਿੱਤੇ। ”ਅਰੇ ਯਾਰ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਛੋਡ ਕੇ ਮੈਨੇ ਤੋਂ ਤੇਰੀ ਫ਼ਕੀਰੀ ਕੀ ਬੈਅਤ ਕੀ ਥੀ। ਕਲਾ, ਕਲਾ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੇ ਲੀਏ ਤੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਥੀ। ਤੂਨੇ ਜੂਏ ਮੇਂ ਗੌਹਰ ਕੋ ਹਾਰ ਦੀਆ? ਯਾਰ ਐਸਾ ਕਿਉਂ ਕੀਆ, ਕਿਉਂ ਕੀਆ?” ਉਸ ਦੋਹੱਥੜ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਮਾਰਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਛਲਕ ਤੁਰੀਆਂ।
”ਗੌਹਰ ਬਾਈ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ, ਗਰੀਬੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਕਾਤਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਸ਼ਾਹੀ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਕੱਚਾ ਕੋਠਾ ਕਿਵੇਂ ਝੱਲਦਾ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਘਾਹ ਉਗ ਆਇਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਕੋਠੇ ਜਿੱਡੀ ਧੰਨੀ………।” ਉਸ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ”ਰੇਸ਼ਮ ਪੱਟ ਵਿੱਚ ਸੁਖਾਂਦੀ ਗੋਰੀ, ਮੋਟਾ ਖੱਦਰ ਕਿਵੇਂ ਹੰਢਾਵੇਗੀ?”
”ਤੂੰ ਸੱਸੀ ਨੂੰ ਤੱਤੇ ਥਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜਦੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੋਣਾ।” ਕੋਸੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਉਹ ਦਿਲ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾ ਰਹੀ ਸੀ।
ਘੋੜਾ ਪੂਛਲ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਮੱਖ ਉਡਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸਚਰਜ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਮਲੀ ਆਪਣੇ ਟੁੱਟੇ ਛਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਝਾੜਨ ਲੱਗਾ।
”ਗੌਹਰ ਜਾਨ, ਜ਼ਖ਼ਮ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਐ; ਤੂੰ ਲੂਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟਕੋਰ ਨਾ ਕਰੇਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ।”
”ਰੂੜੇ ਖਾਂ, ਤੂੰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਤੌਹੀਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀ, ਮੇਰਾ ਈਮਾਨ ਵੀ ਤੋੜਿਆ ਹੈ। ਖ਼ੁਦਾ ਖ਼ੈਰ ਕਰੇ।” ਉਸ ਦਾ ਕਣ ਕਣ ਵਿਖਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ”ਮੰਨਿਆ, ਤੁਆਇਫ ਕਿਸੀ ਕੀ ਨਹੀਂ ਹੋਤੀ, ਪੈਸੇ ਕੇ ਲੀਏ ਮਰਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਔਰਤ ਨੇ ਸਿਦਕ ਵਫਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵੰਗਾਰਿਆ ਹੈ। ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ।”
”ਗੌਹਰ ਬਾਈ ਤੂੰ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ, ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਕੱਟੀ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕੰਡਿਆਲੇ ਰਾਹ ਪੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰੀ। ਇਹ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਅਵੱਲੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਵੀ ਦੁਖਿਆਰਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਲਾਮ ਜਾ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਲੂਣ ਖਾਧਾ। ਹੁਣ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਿਬਾਹੁਣਾ ਮੇਰਾ ਈਮਾਨ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਤਲਖ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਬੰਦਾ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।” ਉਹ ਮਜਬੂਰੀ ਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਿਬਾਹ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ। ”ਯਾ ਮੇਰੇ ਮੌਲਾ, ਮੈਨੂੰ ਏਥੇ ਈ ਗਰਕ ਕਰ ਦੇ, ਹੁਣੇ ਕਿਆਮਤ ਵਰਤਾ ਦੇ।”
ਬਾਈ ਨੇ ਲੰਮਾ ਹਉਕਾ ਲੈ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ। ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਖਰੀ ਘੁੱਟ ਵੀ ਡਕਾਰ ਲਈ : ਸੋਚਾ ਨਾ ਥਾ, ਕਿਆ ਹੋ ਗਿਆ।
”ਅਮਲੀ ਭਾਈ, ਤਾਂਗਾ ਚਲਾਓ?” ਉਹ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਦੀ ਤਹਿ ਖਾ ਕੇ ਹਉਕਾ ਭਰ ਗਈ : ”ਯਾਰਾ ਤੇਰੇ ਲੀਏ ਰੋਜ਼ ਜ਼ਿਬਾਹ ਹੋਇਆ ਕਰਾਂਗੀ। ਯਹਿ ਨਾਂ ਥੀਂ ਹਮਾਰੀ ਕਿਸਮਤ।”
”ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਨੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ। ਵਾਸਤਾ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਜਿਉਂਦੀ ਰੱਖ ਲੈ।” ਉਹ ਬਾਈ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਗਿਆ।

ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਬਿਨਾ ਏਧਰ ਓਧਰ ਵੇਖੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਉਤਰੀ ਰਹੀ। ਮੁੜ ਉਹ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਮਹਿਲ ਆ ਜਾਣ ਤੱਕ ਉਕਾ ਈ ਨਾ ਕੂਈ।
ਰੂਹ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਲਾਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਰੂੜਾ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਤਾਂਗੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਤਰਿਆ। ਯਾਰ ਸਰਦਾਰ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਰੂੜੇ ਤੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਕਿਲਕਾਰੀ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਭੱਜ ਕੇ ਜਾ ਖ਼ਬਰ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੁਸਕਾਂਦਾ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ।
”ਜਹੇ ਨਸੀਬ ਗੌਹਰ ਜਾਨ! ਤੂੰ ਆਈ, ਸਾਡੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਧੰਨਭਾਗ।” ਮਹਾਰਾਜਾ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਬਾਹਾਂ ਹਿੱਕ ਤੋਂ ਉਤਾਂਹ ਤੱਕ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੱਦਾਂ ਬੰਨੇ ਟੱਪ ਗਈ ਸੀ।
”ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ! ਬੰਦੀ ਸਲਾਮ ਅਰਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।” ਉਹ ਹੱਥ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾਉਂਦੀ ਥੋੜਾ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਗਈ ”ਕਰ ਲੇਤੀ ਹੈ ਸ਼ਾਹੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ, ਨਗ਼ਮੇ ਕੀ ਗ਼ੈਰਤ ਕੁਝ ਭੀ ਨਹੀਂ।” ਉਹ ਮੂੰਹ ਪਾੜ ਕੇ ਆਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਇਸ ਉਸਤਾਦ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਹੀਣੀ ਹੋਈ ਆਂ। ਇਕ ਕਾਂ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਠੱਗੀ ਮਾਰ ਕੇ ਹੰਸਣੀ ਨੂੰ ਕਾਇਲ ਕਰ ਲੈ ਆਇਆ। ਤੂੰ ਕੀ ਜਾਣੇ ਘੋਗਨਾਥਾ ਕਿਵੇਂ ਆ ਗਈ।
ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਖ ਗਿਆ। ਜੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਧੱਕੇ ਖਾਧੇ ਹੁੰਦੇ, ਇਉਂ ਕਦੇ ਨਾ ਆਖਦੀ, ਨਾ ਹੀ ਸੋਚਦੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਮ ਤੇ ਧੋਖਾਦੇਹੀ ਨਾਲ ਅੱਧਾ ਮਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਤਾਂਗੇ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਲੱਥ ਗਿਆ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਅਮਲੀ ਨੂੰ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਦੇ ਕੇ ਨਿਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੇ ਦੀਵਾਨਖਾਨੇ ਆ ਬੈਠੇ। ਬਾਈ ਨੇ ਸਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਸਾਫ ਕੀਤਾ। ਸਭ ਨੇ ਸ਼ਰਬਤ ਦੇ ਗਲਾਸ ਫੜ ਲਏ। ਚਪੜਾਸੀ ਬਾਹਰ ਬੈਠਾ ਪੱਖਾ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਉਦਾਸ ਹੈ।
”ਬੇਗ਼ਮ ਬਾਈ ਥੱਕੇ ਹੋਵੋਗੇ, ਆਓ ਆਰਾਮ ਕਰ ਲਵੋ। ਉਦਾਸ ਲਗਤੇ ਹੋ?”
”ਆਪ ਠੀਕ ਫ਼ਰਮਾਤੇ ਹੋ।”
”ਯਹਿ ਸਭ ਆਪ ਕਾ ਹੈ।” ਰਾਜੇ ਨੇ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਮਹਿਲ ਉਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ”ਬੰਦਾ ਵੀ ਆਪ ਕਾ ਹੈ।” ਉਸ ਹਿੱਕ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਉਦਾਰਤਾ ਵਖਾਈ।
”ਕਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਏ ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ। ਫ਼ਕੀਰੀ ਕੇ ਅਗੇ ਯਹਿ ਕਿਆ ਹੈ।”
ਕਰਾਰੀ ਚੋਟ ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਨੂੰ ਖਾ ਗਈ। ਉਹ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਉਠ ਕੇ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਵੀ ਬਾਈ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
”ਤੇਰਾ ਸੰਗੀਤ ਮਹਾਨ ਰੂਪ ਖ਼ੁਦਾਈ ਜਲਵਾ, ਤੇਰੀ ਫ਼ਕੀਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ਾਹੀ ਕੁਰਬਾਨ। ਤੇਰੇ ਦੀਦਾਰ ਅੱਗੇ ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਛੋਟਾ ਹੈ।” ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਸਿਫਤਾਂ ਦੇ ਪੁਲ੍ਹ ਬੰਨ੍ਹਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
”ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ! ਸਿਫ਼ਤ ਸਫਾਤ ਛੋੜੀਏ ਮੈਨੇ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਕੋ ਜੀਤ ਸਮਝ ਕਰ ਗਲੇ ਲਗਾ ਲੀਆ ਹੈ।” ਉਹ ਮਨ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ”ਅਬ ਮੈਂ ਕਹੀ ਜਾਨੇ ਸੇ ਰਹੀ। ਮੇਰੀ ਕਬਰ ਕਪੂਰਥਲੇ ਮੇਂ ਹੀ ਬਣੇਗੀ।”
ਕਪੂਰਥਲੇ ਦਾ ਦਿਲ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਉਛਲ ਪਿਆ। ਉਸ ਉਠ ਕੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਲਿਆ। ਗੋਡਾ ਟੇਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ:
”ਮੇਰੇ ਮਹਿਬੂਬ! ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਹੀ ਤੇਰੀ ਫ਼ਕੀਰੀ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਸ ਹੁਣ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲੈ।”
”ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਜਬ ਕਹੀਂ ਜਾਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪਰਵਾਨ ਤੋ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੜੇਗਾ। ਮਗਰ ਏਕ ਬਾਤ, ਮਰਦ ਕੇ ਈਮਾਨ ਸੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਬੜਾ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਕਿਸੀ ਨਾ ਕਿਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੱਗੀ ਮਾਰ ਹੀ ਲੇਤਾ ਹੈ।”
”ਮੇਰੇ ਯਾਰਾ ਸਿੱਧੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਘਿਉਂ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ।” ਉਹ ਏਨੀ ਕਹਿ ਕੇ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਹੱਸ ਪਿਆ।
”ਹਾਂ ਬਈ ਨਿਕਾਲੋ, ਜੈਸੇ ਵੀ ਨਿਕਲਤਾ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਜੈਸੇ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ, ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਏ।” ਗੌਹਰ ਨੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾ ਲਿਆ। ”ਖੁਦਾਇਆ, ਜੀਨਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ, ਮਰਨਾ ਮੁਹਾਲ।”
”ਬੇਗ਼ਮ ਬਾਈ ਹੁਣ ਤਾਂ ਗੁੱਸਾ ਛੱਡ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਬੈਠਾ ਆਂ। ਗੁੱਸਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।” ਉਸ ਬਾਈ ਨੂੰ ਹਸਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ।
ਉਹ ਝਟ ਉਠ ਖਲੋਤੀ।
”ਕਾਲਾ ਗੋਰਾ ਅਬ ਆਪ ਕੀ ਅਮਾਨਤ ਹੈ। ਏਕ ਅਰਜ਼, ਆਜ ਮੁਝੇ ਗਾਨੇ ਕੋ ਨਾ ਕਹਿਣਾ।”
”ਨਹੀਂ ਆਖਾਂਗਾ। ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਰੂਹ ਤਾਜ਼ੀ ਕਰਕੇ ਗਾਵੇਂਗੀ। ਚਲ ਉਠ, ਹੁਣ ਆਰਾਮ ਕਰ ਲੈ।” ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਲਾ ਕੇ ਮਹਿਮਾਨ ਖਾਨੇ ਲੈ ਲਿਆ।
ਬਾਹਰ ਸਰਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਰੂੜੇ ਖਾਂ ਨੂੰ ਥਾਪੀਆਂ ਤੇ ਵਧਾਈਆਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।
”ਯਾਰਾ, ਤੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ; ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।”

”ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਇਨਾਮ ਨੂੰ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਨੇ ਦੇਸ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਛੱਡਿਆ ਏ।” ਉਹ ਦੋਸਤ ਦਾ ਹੱਥ ਛੱਡ ਕੇ ਮਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਉਕਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਮਨ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗਾ; ਵਾਹ ਮੇਰੇ ਇਸ਼ਕਾ, ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਰੀਆਂ ਵੀ ਮਨਜ਼ੂਰ, ਤੇਰੀਆਂ ਖੁਆਰੀਆਂ ਵੀ ਪਰਵਾਨ। ਰੂੜਿਆ, ਤੂੰ ਇਕ ਸਿਦਕਵਾਨ ਰੂਹ ਕਤਲ ਕੀਤੀ ਐ। ਕਿਆਮਤ ਤੈਨੂੰ ਬਖਸ਼ੇਗੀ ਨਹੀਂ। ਹੋਅ, ਮੇਰਿਆ ਰੱਬਾ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ੀਂ ਨਾ।
ਨੋਟ : ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਮਰਨੀਂ ਮਰ ਗਈ, ਉਸ ਕਪੂਰਥਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਇਲਾਹੀ ਜਾਨ ਮਾਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਇਕ ਗ਼ੈਰਤ ਰੱਖ ਵਖਾਈ, ਉਸ ਰੂੜੇ ਦੀ ਸੰਗਤ ਲੈ ਕੇ ਮੁੜ ਗਾਇਆ ਨਹੀਂ।

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ

ਸਵਾਰੀ ਜਾਣ ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਲਈ।
”ਆਓ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਬਣੀਏ।”
ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਢੇਰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬੈਠਾ ਹੋਵੇ। ਸੂਰਜ ਛਿਪਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ, ਪਰ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕਾਹਲ ਸੀ। ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਜੀ.ਟੀ. ਰੋਡ ਛੱਡ ਕੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸੇਧ ਧਰ ਲਈ। ਸੜਕ ਟੁੱਟੀ, ਫੁੱਟੀ, ਰਿਕਸ਼ਾ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ ਖਿੱਚਣ ਵਾਲਾ ਮਾੜਾ, ਸਮਝੋ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਧੌਣ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਹਮਣੀ ‘ਵਾ ਚਾਲਕ ਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।
”ਦਿਹਾੜੀ ਕੀ ਪਾ ਲੈਨਾ ਏਂ?” ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਜਾਣਨ ਦੀ ਮੇਰੀ ਖੋਟੀ ਆਦਤ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਚਾਲਕ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੋਂ ਦੀ ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੀਲੀ ਭਾਅ ਵਿਚ ਡੁੱਬਦੀ ਉਭਰਦੀ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
”ਜੀ ਪੰਜ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਪੰਦਰ੍ਹਾਂ ਅਠਾਰ੍ਹਾਂ, ਕਦੇ ਵੀਹ ਵੀ ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਐ।” ਉਸ ਸਾਹਮਣੀ ‘ਵਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੈਡਲਾਂ ਉਤੇ ਖਲੋ ਕੇ ਭਾਰ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
”ਹੁਣ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਦਿਹਾੜੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਹੋਵੇਂਗਾ?”
”ਝੋਨਾ ਝਾੜਨ ਵੇਲੇ ਮਹੀਨਾ ਲਾ ਲਈਦਾ ਏ।”
”ਵਾਹਵਾ ਹੱਥ ਰੰਗ ਲੈਂਦਾ ਏਂ?”
”ਹੱਥ ਤਾਂ ਕੀ ਰੰਗਣੇ ਐ ਜੀ, ਕਹਿਰਾਂ ਦੀ ਮਹਿੰਗਾਈ ਵਿਚ ਪਲ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬੜਾ ਏ।” ‘ਵਾ ਦੇ ਧੱਕੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਜਾਮ ਕਰ-ਕਰ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ। ”ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ?”
”ਓ! ਜੀ ਸਾਰੇ ਪਾਪੜ ਵੇਲ ਵੇਖੇ, ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਹਾਰ ਕੇ ਈ ਅੱਕ ਚੱਬਿਆ ਏ।”
”ਮਾਫ ਕਰਨਾ, ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ‘ਚੋਂ ਗੱਲ ਐ।” ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਭਾਈ ਬੋਲ ਪਿਆ। ”ਤੁਸੀਂ ਵਾਹਵਾ ਗਿਣਤੀ-ਮਿਣਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੱਗਦੇ ਓ।” ਉਸ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ। ਮੇਰੀ ਤੱਕਣੀ ਨੂੰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਈ। ”ਸੀਰੀ ਤੇ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪੀਹੜੀਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟੇ ਐ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਅੱਜ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਾੜੀ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਸਾਰੇ ਵਾਹੜੇ-ਦਾਹੜੇ ਪੂਰੇ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ। ਖੇਤੀ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਘਾਟੇ ਵਾਲਾ ਧੰਦਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਇਹ ਕੁੱਝ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਆਂ, ਪੰਜ-ਸੱਤ ਕਿੱਲੇ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਬਚਾਅ ਹੈ?”
”ਮੁਸ਼ਕਲ ਈ ਲੱਗਦਾ ਏ। ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਦੁਰਾਂਝਾ, ਖਾਦ ਤੇ ਦਵਾਈ ਏਜੈਂਸੀਆਂ ਦੀ ਰਲੇਦਾਰ ਲੁੱਟ, ਮੰਡੀ ਦੀ ਮੋਨੀ ਅਤੇ ਬਲੈਕ ਵਿਚ ਖਰੀਦ, ਇਕ ਵਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਘਸਿਆਰਾ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗੀ।” ਮੈਂ ਸੋਚ ਕੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, ”ਹਾਂ, ਇਕ ਉਪਾਅ ਹੈ, ਜੇ ਕਿਸਾਨ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਖਾਦ ਬਣਾਉਣ, ਹਰੀ, ਭਾਵੇਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਦੀ।”
”ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਰਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਭਰਾ, ਭਰਾ ਨੂੰ ਪੱਠਿਆਂ ਦੀ ਭਰੀ ਨਹੀਂ ਚੁਕਾਉਂਦਾ, ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਕਦੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।”
”ਫੇਰ ਜੱਟ ਨੂੰ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਹਨੇਰੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ। ਸ਼ਰੀਕਾਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਲਾਹਨਤ, ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਡੇਗੂ ਰਵੱਈਆ ਇਹਨੂੰ ਪੁੱਠੇ ਰਾਹ ਲੈ ਤੁਰੇਗਾ, ਡਕੈਤੀਆਂ ਤੇ ਚੋਰੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹ।”
”ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇਸ ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕੀਤਾ ਹੈ।” ਉਸ ਪੋਚਵੀਂ ਪੱਗ ਵਾਲੇ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦਾ ਯਕੀਨ ਕਰਵਾਇਆ।
ਮੇਰੇ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਹੱਡ-ਬੀਤੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਤੱਕਣ ਲੱਗੇ। ਇਹ ਬੰਦਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਣ ਨਾਲ ਗੁੜ੍ਹਿਆ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੱਧ ਗਈ। ਉਸ ਆਪ ਬੀਤੀ ਤੋਰ ਲਈ।
”ਦਸ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਆਂ। ਕਲਰਕੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ, ਜੱਟਕੀ ਟੌਅਰ ਕਾਰਨ ਲਈ ਨਾ। ਪੰਦਰ੍ਹਾਂ ਘੁਮਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਰੰਘੜਊ ਧੌਣ ਨਹੀਂ ਮੁੜਨ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਾਪ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਪੁੱਤਰ ਸਾਂ। ਚੰਗੇ ਘਰ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਸ ਇਕ ਸਾਲ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਰੰਗ ਮਾਣਿਆ। ਫੇਰ ਚੁਫੇਰਿਓਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਨੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅਗੇਤ-ਪਛੇਤ ਨਾਲ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਪੂਰੇ ਹੋ ਗਏ। ਘਬਰਾਉਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਦਲੇਰ ਨਿਕਲੀ। ਉਸ ਮੇਰਾ ਮੋਢਾ ਥੰਮ ਲਿਆ। ਘਰ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਹੰਗਾਮੇ ਉਤੇ ਲੱਗ ਗਈ।”
”ਵਾਹ!” ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਦੇ ਹੋ ਗਈ। ”ਘਰ ਵਾਲੀ ਜੇ ਸਾਥਣ ਹੋਵੇ, ਬੰਦਾ ਕੁੋਈ ਵੀ ਦਸੌਂਟਾ ਕੱਟ ਸਕਦਾ ਹੈ।”
”ਸਮਝੋ ਉਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਆਸਰੇ ਹੀ ਖਲੋਤਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹਾਂ।”
ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੀ ‘ਵਾ ਨਾਲ ਸੇਮ ਦੇ ਪੁਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਆ ਪਈ। ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਉਹਦੇ ਗ਼ਲਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਖਲੋ-ਖਲੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
”ਫੇਰ ਜੀ!” ਮੈਂ ਖਲੋਤੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹੁੰਗਾਰੇ ਦਾ ਧੱਕਾ ਮਾਰਿਆ।
”ਫੇਰ ਜੀ ਮੁਰੱਬੇਬੰਦੀ ਆ ਗਈ, ਪੁਆੜਿਆਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ। ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਟ ਲੱਗ ਕੇ ਦਸ ਏਕੜ ਨਿਆਈਂ ਵਿਚ ਮਿਲ ਗਏ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋ ਕਿਲੇ ਛੱਪੜ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਦੋ ਕਿੱਲੇ ਨੀਵੀਂ ਥਾਂ ਸਨ, ਉਂ ਵਗਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ, ਕੁਰਾ ਨਿਆਈਂ ਵਿਚ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਕਹਿਰਾ ਆਦਮੀ ਸਾਂ। ਦੂਰ ਦੀ ਵਾਹੀ ਮਾਰ ਲੈਂਦੀ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਸੀ ਵੱਟਾਂ ਭੰਨ ਕੇ ਉਚੇ ਨੀਵੇਂ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਪੱਧਰ ਕਰਨ ਦਾ। ਘਰ ਵਿਚ ਧੇਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਮੁੰਹ ਲੱਥਾ ਵੇਖ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੇ ਨੱਕ ਕੰਨ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਤੂੰ ਤਕੜਾ ਹੋ ਕੇ ਖੇਤ ਬਣਾ, ਇਹ ਗਹਿਣੇ ਫੇਰ ਨਾ ਬਣਨਗੇ?”
”ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮੈਂ ਹੌਂਸਲਾ ਫੜ ਕੇ ਟਰੈਕਟਰ ਤੋਂ ਪਧਰਾਏ, ਵਹਾਏ, ਸੁਆਰੇ ਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀ ਪਾਈ। ਕਾਲੀ ਸ਼ਾਹ ਮੱਕੀ ਲਹਿਲੁਹਾਉਂਦੀ ਵੇਖ ਲੋਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ, ਸਾਉਣੀ ਤਾਂ ਜਿਉਣੇ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਈ ਐ। ਮੈਂ ਕਾਲੀ ਤੌੜੀ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਉਣ ਲੋੜ ਗੋਚਰਾ ਵਰ੍ਹ ਕੇ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਭਾਦੋਂ ਦੀ ਸਾਅੜ-ਸਤੀ ਅਜਿਹੀ ਆਈ ਕਿ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਰਸ਼ ਨੇ ਹਟਣ ਦਾ ਨਾਂਅ ਹੀ ਨਾ ਲਿਆ। ਬਾਹਰਲੇ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਮੱਕੀ ਵਿਚ। ਮਸਾਂ ਉਤਲੇ ਆਗ ਹੀ ਦਿਸਦੇ ਸਨ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪੈਲੀ ਨੀਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲਦਾ। ਕਾਲੀ ਤੌੜੀ ਦਾ ਗਲ ਡੁੱਬਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿੱਠ ਨੰਗੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੰਜੇ ਢਹਿ ਪਿਆ। ਮੇਰੇ ਹਰਾਸ ਟੁੱਟ ਲੱਥੇ। ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੇ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਹਲੂਣਿਆ।”
”ਮਰਦ ਕਦੇ ਢੇਰੀ ਨਹੀਂ ਢਾਹੁੰਦੇ, ਤੂੰ ਉਠ। ਜਿਸ ਮੁਸੀਬਤ ਪਾਈ ਹੈ, ਉਹ ਟਲਦੀ ਵੀ ਕਰੇਗਾ।” ਉਸ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰੀ ਹਿੱਕ ‘ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ।
”ਘਰ ਵਾਲੀ ਦੇ ਦਿਲਾਸੇ ਨਾਲ ਮੁੜ ਉਠ ਪਿਆ। ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਾਂ, ਲੋਕ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਆਖਣ : ਯਾਰ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਕੰਮ ਹੋਇਆ। ਸਾਉਣੀ ਤਾਂ ਮਾਰੀ ਗਈ, ਹਾੜੀ ਬੀਜਣ ਦੇ ਆਸਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੇ ਸਨ। ਗੱਲ ਕੀ ਹਾੜ੍ਹੀ ਪਛੇਤੀ ਵੱਤਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਾ ਬੀਜੀ ਜਾ ਸਕੀ। ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਉਚੇ ਕਿੱਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਡਾ ਲਾਣ ਦਾ ਹੋਇਆ। ਸੱਤ ਮਣ ਕਣਕ, ਸਾਲ ਭਰ ਦੀ ਖਰਚੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਬੰਦ ਕਰਦੀ। ਸਾਲ ਵਿਹਲਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਨੇ ਵੱਖ ਸੰਘੀ ਘੁੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਘਰ ਵਾਲੀ ਦੇ ਭਰਾ ਫਸਲ ਮਾਰੀ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਖਬਰਸਾਰ ਲੈਣ ਆਏ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮਦਦ ਲੈਣ ਲਈ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ। ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕਾਹਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੁੰਦੇ ਐ। ਸਾਡੇ ਉਤੇ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਭੀੜ ਆ ਪਈ ਸੀ। ਉਸ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ।”
”ਵੇਖ ਬੰਦਿਆ ਰੱਬ ਦਿਆ! ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਦੁੱਖ ਕੱਟੂੰ, ਭੁੱਖ ਸਹੂੰ, ਵੱਟਾਂ ਤੋਂ ਘਾਹ ਖੋਤੂੰ, ਪਰ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਨਾ ਅੱਡੀਂ। ਤੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਜਾਵੇਂਗਾ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਲੰਮਿਆਂ ਪਿਆ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੀ।”
”ਝੱਟ ਹੀ ਝੱਟ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਲੋਹੜੇ ਦਾ ਬਲ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾ ਲਈ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਮੁੜ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਰੜੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਨੇ ਚੰਗੇ ਚੰਗੇ ਖੇਤ ਗਹਿਣੇ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ। ਬਲਦ ਵਿਕ ਗਏ, ਖੇਤੀ ਛੁੱਟ ਗਈ।”
”ਕੜਾ ਕਲਰਕ ਲੱਗਣ ਦੀ ਵੱਤ ਗੁਆ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ। ਘਰ ਵਾਲੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ :
‘ਵਾਹੀ ਨਾ ਸਹੀ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰੋ, ਪਰ ਕਰੋ ਜ਼ਰੂਰ। ਦੁਕਾਨ ਪਾ ਲਵੋ, ਕੰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਰਮ ਕਾਹਦੀ।’
”ਦੁਕਾਨ ਪਾ ਕੇ ਕਰਾੜ ਨਹੀ ਬਣਾਂਗਾ। ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਅਗਾਊਂ ਸੇਲੇ ਚੋਭ੍ਹ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਦੋ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੋਚਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਖੇਹ ਮਿੱਟੀ ਛਾਣਦਿਆਂ ਹੋਰ ਲੰਘ ਗਏ। ਕਰਜ਼ੇ ਨੇ ਵਾਲ ਵਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਓਰਾ-ਓਰਾ ਗਹਿਣੇ ਪੈ ਗਿਆ। ਸਾਡੇ ਦੋਂਹ ਨਾਲ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਜੀ ਹੋਰ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਦੋ ਧੀਆਂ। ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਕ ਲਵੇਰੀ ਮੱਝ ਰਹਿ ਗਈ। ਮੈਂ ਉਹ ਵੀ ਵੇਚ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।”
”ਨਾ ਜੀ ਮੱਝ ਨਾਂ ਵੇਚੋ।” ਘਰ ਵਾਲੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੜ ਗਈ। ”ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਦੁੱਧ ਨਾ ਖੋਹੋ।”
”ਪੱਠੇ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਣਗੇ ਇਹਦੇ ਲਈ?”
”ਮੈਂ ਆਪ ਖੋਤ ਕੇ ਲਿਆਊਂ।”
”ਤੂੰ ਘਾਹ ਖੋਤਣ ਜਾਵੇਂਗੀ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ।” ਹੈਰਾਨੀ ਵਿਚ ਮੈਂ ਝਟਕਾ ਜਿਹਾ ਖਾ ਗਿਆ, ”ਹੱਛਾ ਨਾ ਵੇਚ। ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਮੈਂ ਆਪ ਘਾਹ ਨੂੰ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਫੇਰ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮੈਂ ਚਾਦਰ ਰੰਬਾ ਚੁੱਕ ਲਏ। ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਮੁਸਕੜੀਆਂ ਦੀ ਵਿਹੁ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਪੀ ਲਈ। ਮਲੇਰੀਏ ਨੇ ਘਰ ਵਿਚ ਸਭ ਨੂੰ ਦੋਹਰਾਂ ਲਾਈਆਂ। ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ, ਊਂ ਸੁਖ ਸਾਂਦ ਰਹੀ। ਦਵਾਈ ਲਈ ਪੈਸੇ ਤਾਂ ਕਿੱਥੇ, ਅਸੀਂ ਕਈ-ਕਈ ਡੰਗ ਭੁੱਖੇ ਸੌਂਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਜੁਆਕਾਂ ਮੂੰਹ ਘੁੱਟੀ ਰੱਖੇ। ਮਾੜੇ ਨੂੰ ਛੱਤੀ ਰੋਗ। ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਮੁਸੀਬਤ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਸਾਡੇ, ਤੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਈ। ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਉਤੇ ਟਾਕੀਆਂ ਹੀ ਟਾਕੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਪਿੰਡੇ ਦੇ ਸਾਬਣ ਨੂੰ ਸਾਲ ਹੀ ਬੀਤ ਗਏ ਸਨ। ਬੇਹੀ ਲੱਸੀ ਤੇ ਲੂਣ ਵਿਚ ਕੱਪੜੇ ਘਚੋਲ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ। ਜੱਟ ਦੇ ਰੰਘੜਊ ਵਾਲੀ ਚੱਜ ਨਾਲ ਤਹਿ ਲੱਗ ਗਈ। ਮੈਂ ਕਦਮ ਪੁੱਟਾਂ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ, ਜਾਣ ਪਿਛਾਂਹ ਨੂੰ। ਘਰ ਵਾਲੀ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੌਸਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਾਇਦਾਦ ਕਿਸੇ ਐਬ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਗਵਾਈ ਸੀ। ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਦਾ।”
ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਨੂੰ ਸੂਏ ਦੇ ਪੁਲ ਦੀ ਦੂਜੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਆ ਗਈ। ਪੈਡਲਾਂ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਕੜੱਕ ਦੇ ਕੇ ਚੈਨ ਲਹਿ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਾਰਨ ਉਤਰ ਪਏ। ਪੁਲ ਉਤੇ ਆ ਕੇ ਮੁੜ ਬਹਿ ਗਏ। ਹੁਣ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਨ ਕਾਰਨ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਦਮ ਮਾਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਢਲਾਣ ਕਾਰਨ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਲਿਸ਼ਕ ਪਿਆ। ਭਾਈ ਨੇ ਆਪ ਬੀਤੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀ।
”ਜੇ ਸੱਚ ਪੁੱਛੋਂ ਤਾਂ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੇ ਹੀ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਹੈ।”
”ਉਹ ਕਿਵੇਂ?”
”ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, ਅੱਧਾ ਦੁੱਧ ਡੇਅਰੀ ਪਾ ਆਓ, ਹੋਰ ਲੋਕ ਪਾਉਂਦੇ ਈ ਐ।”
”ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਨਮੋਸ਼ੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਲਾਜ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਤਾਂ ਘਾਹ ਖੋਤਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਦਾਗੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਅੱਧ ਮੰਨੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਪੰਦਰੀਂ ਆਈ ਵਾਲਾ ਦਿਨ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ। ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਅੱਠ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮੁੰਹ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਅਸਾਂ ਖੀਰ ਰਿੰਨ੍ਹ ਕੇ ਖਾਧੀ। ਫੇਰ ਸਾਨੂੰ ਪੰਦਰੀ ਦਾ ਸੁਆਦ ਪੈ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਦੋ ਕਿਲੋ ਚਾਹ ਜੋਗਾ ਦੁੱਧ ਰੱਖ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਮੈਂ ਆਥਣ ਸਵੇਰ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੰਡਾਂ ਲਿਆਵਾਂ ਤੇ ਮੱਝ ਦੀ ਖੁਰਲੀ ਖਾਲੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਵਾਂ। ਦਿਨ ਫਿਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਮੱਝ ਬੇ ਹਾਜ਼ਮੇ ਨਾਲ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਗਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਵਾਲਾ ਤਰੇਲਿਆ ਘਾਹ ਖਾ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਮੂੰਹ ਉਡ ਗਏ। ਦੁੱਧ ਦੀ ਭਰੀ ਬਾਲਟੀ ਮੂਧੀ ਵੱਜਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਈ। ਡੇਅਰੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਚੌਦਾਂ ਰੁਪਏ ਲੈ ਕੇ ਚੂਰਨ ਵਾਲੀ ਡੱਬੀ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਮੱਝ ਉਪਰੋਥਲੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤਿੰਨ ਖੁਰਾਕਾਂ ਨਾਲ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਈ। ਗਵਾਂਢੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ਡੇਅਰੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਠੱਗ ਲਿਆ। ਇਹ ਡੱਬੀ ਤਾਂ ਰੁਪਈਏ ਦੋ ਰੁਪਈਏ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਐ। ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਆਸਿਓਂ ਪਾਸਿਓਂ ਤਸੱਲੀ ਕਰ ਕੇ ਮੋਗੇ ਡੇਅਰੀ ਮੈਨੇਜਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਚਪੜਾਸੀ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਨਾ ਦੇਵੇ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਬਹੇ ਨਾਲ ਆਖਿਆ, ਮੈਂ ਮਿਲੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਅਖੀਰ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਸਾਹਬ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਦਵਾਈ ਵਾਲੀ ਖਾਲੀ ਡੱਬੀ ਉਹਦੀ ਮੇਜ਼ ਉਤੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
”ਸਾਹਬ ਆਹ ਦਵਾਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਦੀ ਦਿੰਦੇ ਓਂ?”
”ਡੇਢ ਰੁਪਏ ਦੀ। ਕਿਉਂ?”
”ਅੰਨ੍ਹੇਰ ਸਾਈਂ ਦਾ, ਤੁਹਾਡੇ ਏਜੰਟ ਨੇ ਚੌਦਾਂ ਰੁਪਏ ਲਾਏ ਐ।”
”ਹੈਂ, ਚੌਦਾਂ ਰੁਪਏ।” ਮੈਨੇਜਰ ਹੱਕਾ-ਬੱਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ”ਇਹ ਗੱਲ ਐ। ਮੈਂ ਪਰਸੋਂ ਤੇਰੇ ਪਿੰਡ ਆਵਾਂਗਾ, ਸਭ ਦੁੱਧ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਤਲਾਹ ਕਰ ਦੇ।” ਮੈਨੇਜਰ ਬੜਾ ਤਾਮ ਤੜੂਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।
”ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਡੌਂਡੀ ਪਿਟਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਡੇਅਰੀ ਦੀ ਏਜੰਟੀ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ। ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਜੇਰੇ ਦੀ ਦਾਦ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਪਤਾ ਲੱਗੂ ਏਜੰਟ ਨੂੰ ਜਿਸ ਅੰਨ੍ਹੀ ਪਾਈ ਰੱਖੀ ਏ। ਏਜੰਟ ਨੇ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਗੰਢ-ਤਰੁੱਪ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮਿੱਥੇ ਦਿਨ ਮੈਨੇਜ਼ਰ ਦੀ ਜੀਪ ਆ ਗਈ। ਏਜੰਟ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੱਜੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ। ਰੱਬ ਜਾਣੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਸੁੰਘਾਈ। ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਮੈਨੇਜਰ ਹੋਰ ਸੀ ਤੇ ਦਰਿਆਫਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਿਲਕੁਲ ਹੋਰ। ਲਓ ਜੀ ਹੋਰ ਦੇਖੋ, ਮੈਨੇਜਰ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਸਭ ਦੇ ਦੰਦ ਜੁੜ ਗਏ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਝੂਠੇ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਨਾ ਆਖਿਆ। ਅਸਲੋਂ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਗਏ। ਮੈਂ ਸੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਪਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਝੂਠਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭੈੜਾ ਪਿਆ ਖਲੋਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੇਜਰ ਦੀ ਜੀਪ ਮੁੜ ਗਈ। ਏਜੰਟ ਨੇ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹ ਪਿਲਾਈ। ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਲਈ ਮੈਂ ਇਕ ਲੁਟੇਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਦਮ ਪੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਦੰਦੀਆਂ ਕੱਢ-ਕੱਢ ਢੀਠਾਂ ਵਾਂਗ ਏਜੰਟ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।”
”ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਏਜੰਟ ਨੇ ਮੇਰਾ ਦੁੱਧ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਸੋਗ ਪੈ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਦੋ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਗਰੀਬੀ ਨਾਲ ਲੰਮਾ ਘੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਬੱਚੇ ਹੀ ਉਠ ਕੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਡੀ ਬੋਡ ਕੱਢਣਗੇ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਚੁਕਿਆ ਕਦਮ ਪੁੱਠਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ :
”ਮੈਂ ਦੁੱਧ ਮੰਡੀ ਨਾ ਪਾ ਆਇਆ ਕਰਾਂ?” ਹੁਣ ਮੈਂ ਮਾੜੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਬੇਸ਼ਰਮੀਆਂ ਤੋਂ ਘਬਰਾਉਂਦਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
”ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਕਰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।”
”ਉਹਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਬੇਕਾਰ ਤੇ ਬਲੋਂ ਹੀਣਾ ਮਨੁੱਖ ਡਾਢਿਆਂ ਨਾਲ ਆਹਡਾ ਕਾਹਦੇ ਆਸਰੇ ਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੁੱਧ ਵਾਲੀ ਢੋਲੀ ਸਿਰ ਤੇ ਰੱਖਕੇ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮੰਡੀ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਮੁੜ ਬੋਲੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ, ਮੈਂ ਮਨ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, ਦੜ ਵੱਟ, ਜਮਾਨਾ ਕੱਟ, ਭਲੇ ਦਿਨ ਆਉਣਗੇ। ਮੰਡੀ ਜਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਨਾ ਪਿਆ ਕਿ ਦੁੱਧ ਲੈ ਲਓ। ਸਗੋਂ ਇਕ ਹਲਵਾਈ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਲਈ। ਡੇਅਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਰੁਪਏ ਵੱਧ ਮਿਲ ਗਏ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਦੋ ਛਾਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਦੋ ਰੁਪਏ ਦੀ ਬੜੌਤੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਹੌਂਸਲੇ ਦੂਣੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਪਿਛੋਂ ਮੈਂ ਸੌ ਰੁਪਏ ਨੂੰ ਅੱਧੋ ਰਾਣਾ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਲਿਆ। ਡੇਅਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਭਾਅ ਦੇ ਕੇ ਦੁੱਧ ਚੁੱਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਦਰਤ ਜਦੋਂ ਢੋ-ਬੇਲਾ ਲਾਉਂਦੀ ਐ, ਤਿੰਨ ਕਾਣੇ ਵੀ ਪੌਂ ਬਾਰਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਐ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਤਿੰਨ ਢੋਲੀਆਂ ਦੁੱਧ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿੱਲੋ-ਕਿਲੋ ਦੁੱਧ ਮੈਂ ਹਰੇਕ ਢੋਲੀ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਲਵਾਂ ਤੇ ਦੋ-ਦੋ ਕਿਲੋ ਪਾਣੀ ਠੋਕ ਦੇਵਾਂ। ਮੇਰਾ ਦੁੱਧ ਮੰਡੀ ਫੇਰ ਵੀ ਨਾ ਅਟਕੇ। ਮੰਡੀ ਪਿੰਡੋਂ ਕੁੱਲ ਦੋ ਮੀਲ ਸੀ। ਆਥਣ ਸਵੇਰ ਮੈਂ ਦੋ ਗੇੜੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਪਿਛੋਂ ਮੈਂ ਅੱਧੀ ਜਮੀਨ ਗਹਿਣੇ ਹੇਠੋਂ ਕੱਢ ਲਈ ਅਤੇ ਦੋ ਮੱਝਾਂ ਹੋਰ ਪਾ ਲਈਆਂ। ਗਹਿਣਾ ਬਹੁਤਾ ਮਹਿੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਬਾਕੀ ਵੀ ਛੁਡਵਾ ਲਈ।”
”ਗੱਲ ਕੀ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਸਤਾਰ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਦੁੱਧ ਪਾਇਆ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕਸਰਾਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਫਿਰਨੀ ਉਤੇ ਪਲਾਟ ਲੈ ਕੇ ਪੱਕਾ ਘਰ ਪਾਇਆ। ਡੇਅਰੀ ਏਜੰਟ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਬੈਠਕ ਸਜਾਈ। ਨਾਨਕੀ ਢੇਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕਿੱਲੇ ਲੈ ਲਏ। ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਾਏ। ਵੱਡਾ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਐ। ਕੁੜੀ ਜੇ.ਬੀ.ਟੀ. ਕਰ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗ ਗਈ ਏ। ਇਕ ਕੁੜੀ ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹਦੀ ਐ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਦੱਸਵੀਂ ਕਰ ਕੇ ਆਈ.ਟੀ.ਆਈ. ਦਾ ਕੋਰਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੌਲਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਥਕੇਵਾਂ ਮੇਰ ਹੱਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਲੂੰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਐ। ਪੰਜ ਸੱਤ ਕਿੱਲੇ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਕਿਵੇਂ ਬਚਣਗੇ?”
ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸਵਾਲ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਸਾਡਾ ਅੱਡਾ ਆ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਲਹਿ ਪਏ।
”ਭਰਾਵਾ! ਜਿੰਨੇ ਲੰਮੇ ਸਿਦਕ ਤੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਤੂੰ ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਕੋਰਸ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਏ, ਰੰਘੜਊ ਛੱਡ ਕੇ ਕੋਈ ਮਿਹਨਤ ਕਰੇਗਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਬਚ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਹਾਲਾਤ ਵਫਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ।”
ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਂਹ-ਨਾਂਹ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚਾਹ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਵੱਲ ਧੂਹ ਤੁਰਿਆ ਤੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਆਉਣ ਲਈ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ।

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ

ਉਸ ਨਹਿਰ ਤੋਂ ਖਲੋ ਕੇ ਝਾਤੀ ਪਾਈ:
ਸਕੂਲ, ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਤੇ ਪਿੰਡ ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਗਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਉਹ ਇਥੇ ਬੇਸਿਕ ਮਾਸਟਰ ਹੋ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿਚ ਲਹਿਰ ਲਹਿਰ ਉਤਰਦਾ ਗਿਆ….
ਨਹਿਰ ਦੀ ਪਾਂਧੀ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਉੱਚੀ ਉੱਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਨਿੱਕੀ ਇੱਟ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੇ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਖੰਡਰ ਜਾਪਦੇ ਸਨ; ਭਾਵੇਂ ਖੰਡਾ ਟੀਸੀ ਕੱਢੀ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਟਰ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਪਿੰਡ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਜ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਸ ਸਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਜੋਹਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਬੇਰੌਣਕਾ ਤੇ ਉਦਾਸ ਉਦਾਸ ਜਾਪਿਆ। ਉਹ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ, ਜਵਾਨ ਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ। ਪਾਂਧੀ ਉੱਤੇ ਖਲੋਤਾ, ਛੋਟੇ ਜਿੰਨੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ, ਉਹ ਆਪੇ ਨੂੰ ਸੋਕੜਾ ਮਾਰਿਆ ਰੁੱਖ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਜੀਉਣ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹਉਕਾ ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਨਕਸ਼ ਤੱਤੇ ਕਰ ਗਿਆ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਕਲਰਕ ਪਹਿਲੀ ਤਨਖਾਹ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਹੀ ਕੁਰੱਪਟ ਬਣਨਾ ਉਸਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਨਾ ਮੰਨੀ। ਬਾਪ ਦੀ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਸਦਕਾ ‘ਸੱਚ ਸਭਨਾਂ ਹੋਇ ਦਾਰੂ, ਪਾਪ ਕਢੇ ਧੋਇ’ਵਾਲੀ ਰੰਗਣਾ ਉਸਨੂੰ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਮਰ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਾਰਨ ਹਾਲੇ ਉਹ ਹਾਰਨਾ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਸੋਚਿਆ, ਕੀ ਮੈਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਦੂਜਾ ਆਦਮ ਨਹੀਂ? ਫਿਰ ਦਿਲ ਦਾ ਲਹੂ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।
“ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ….?” ਦਾਤੀ ਰੱਸਾ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਇੱਕ ਗੱਭਰੂ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਅਨੋਭੜਪਣ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ।”
“ਹੂ…।” ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਗਨਤਾ ਤੋੜੀ ਤੇ ਮੁਸਕਾ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਲਿਆ। “ਮੈਂ ਜਸਬੀਰ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮਾਸਟਰ; ਤੁਹਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਮਿਲਵਰਤਣ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਲੋੜ ਏ। ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਮੋਟੀ ਮੋਟੀ ਵਾਕਫ਼ੀ ਵੀ ਦਿਓ?”
ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਅੱਗਾ ਪਿੱਛਾ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਖਿਆ,”ਬੰਦਾ ਤੂੰ ਵਧੀਆ ਲਗਦਾ ਏਂ; ਪਰ ਸਾਲ ਛਿਮਾਂਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਏਥੇ ਕੋਈ ਟਿਕਿਆ ਨਹੀਂ। ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਫੋਕਾ ਰੰਘੜਊ ਚਤਾਰਨ ਬਿਨਾ ਕੱਖ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਲਾਣਾ ਹੱਕ ਕੇ ਕਾਂਜੀ-ਹਾਉਸ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਏ। ਤੂੰ ਗਊ-ਗਰੀਬ ਕਿਵੇਂ ਫਸ ਗਿਆ?” ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਜਸਬੀਰ ਹੱਸ ਪਿਆ।
“ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਬਾਈ ਜੀ?”
“ਨਾਂ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਮਾਪਿਆਂ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕੀਂ ਜੱਗੋਂ-ਜਾਣੇ ਕਾਰਾ ਆਖਣੋ ਨਹੀਂ ਹਟਦੇ। ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕਾਰੇ ਕਰੇ ਬਿਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਜਾਂਦਾ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਮਿਲਟਰੀ ‘ਚ ਲਾਏ ਐ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਆਕੜ-ਖਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਕੁੱਟ ਹੋ ਗਿਆ; ਉਹਨੇ ਆਹ ਦਾਤੀ ਰੱਸਾ ਹੱਥ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ।” ਬੇਪਰਵਾਹ ਕਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਭੋਰਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਹੀਂ ਸੀ।
“ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਦੋਸਤਾ! ਤੂੰ ਈ ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ ਏਂ ਪਿੰਡ ਦਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ ਏ। ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਝੇ, ਘਟ ਤੋਂ ਘਟ ਤੂੰ ਲਾਜ ਰਖੀ।” ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਰੇ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਜਾਗ ਪਿਆ।
“ਮੈਂ ਆਂ ਥੋੜਾ ਖਰਾ, ਪਰ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਯਾਰੀ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਠੱਗੀ ਮਾਰ ਜਾਂਦੇ ਅੇਂ, ਇਹ ਸੋਚ ਲੈ?” ਕਾਰੇ ਦੇ ਪੱਧਰੇ ਬੋਲਾਂ ਨੇ ਜਸਬੀਰ ਦੀ ਧੜਕਣ ਨੂੰ ਹਲੂਣਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
“ਬਸ ਮਿੱਤਰਾ, ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਖੁਬੀ-ਕੱਢ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।” ਜਸਬੀਰ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਕਾਰੇ ਨੇ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਬਰਸੇਮ ਵੱਢੀ ਤੇ ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਭਰੀ ਪਾਈ।
ਭਰੀ ਚੁੱਕੀ ਜਾਂਦੇ ਕਾਰੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਜਸਬੀਰ ਵਿਚ ਭੋਰਾ ਬੂ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਵੀ ਹੱਤਕ ਸਮਝਦੇ ਸੀ। ਉਸ ਘਰ ਆ ਕੇ ਭਰੀ ਸੁਟਦਿਆਂ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਖੜ੍ਹੀ ਰਤਨੋ ਬਰਜਾਈ ਨੂੰ ਚਤਾਰਿਆ, “ਭੂਤਰੀ ਵਿਹੜ ਵਾਂਗੂੰ ਕੀ ਵਿਹੰਦੀ ਏਂ, ਚਾਹ ਧਰ; ਇਹ ਮੇਰਾ ਨਵਾਂ ਯਾਰ ਏ, ਨਵਾਂ ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ।”
ਨਵਾਂ ਯਾਰ ਸੁਣ ਕੇ ਤੀਹਾਂ ਨੂੰ ਢੁਕੀ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਅੰਨ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਗੰਜੇ ਯਾਰ; ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਸਬੀਰ ਦਾ ਸਾਊ ਮੂੰਹ ਮਾਰ ਗਿਆ।
ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਜਸਬੀਰ ਕਾਰੇ ਨਾਲ ਪੰਚਾਇਤ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਸਕੂਲ ਦਾ ਮੂਹ-ਮੱਥਾ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਚਾਇਤ ਵਾਲਿਆਂ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਗੌਲੀ ਨਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤੋੜ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਪਿਛੋਂ ਥੋੜੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਕੋਈ ਮਾਸਟਰ ਨਾ ਆਇਆ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਡੰਗਰ ਛੇੜ ਲਏ। ਹੁਣ ਮੁੜ ਸਕੂਲ ਆਉਣ ਲਈ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੇ ਹੋਕਾ ਫੇਰਿਆ।
ਮਾਸਟਰ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਵੜ ਗਿਆ; ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੀ ਅੱਲ ਨਾਲ ਡੇਰਾ ਵੀ ਆਕਦੇ ਸਨ। ਕਾਰੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ, “ਡੇਰੇ ਦਾ ਭਾਈ ਨਿਹਾਲਾ, ਥੋੜਾ ਠਰਕੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੰਗਾ ਏ, ਵਾਹ ਲਗਦੀ ਕਿਸੇ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਲਗਣ ਦੇਂਦਾ। ਹਰ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਡੇਰੇ ਦੀ ਇਕ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ; ਤੇ ਇਹ ਆਪਣੀ ਲੰਗੀ ਲੱਤ ਦੀ ਧੌਂਸ ਚਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਏ।”
ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਪਿਛੋਂ ਭਾਈ ਨੇ ਫੁਲੀਆਂ ਪਤਾਸਿਆਂ ਦਾ ਪਰਸ਼ਾਦ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਵਾਂਗ ਮਿਲਿਆ। ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਕੋਠੜੀ ਵਖਾਈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਬਾਰੀ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਸੀ। ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਕਾਰੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬੈਠਕ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੀ, ਛਿੜਕੀ ਤੇ ਡੇਰੇ ਦਾ ਮੰਜਾ ਡਾਹ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਦਮ ਮਾਰਿਆ।
“ਬਸ ਜੇ ਤੂੰ ਜੱਗੋਂ-ਜਾਣੇ ਲੰਗੇ ਨੂੰ ਵਸ ਕਰ ਲਿਆ, ਤੇਰੀਆਂ ਪੌ ਬਾਰਾਂ, ਨਹੀਂ ਤਿੰਨ ਕਾਣੇ ਤਾਂ ਵੱਟ ਤੇ ਈ ਪਏ ਐ। ਇਹਦੇ ਬੀਬੇ ਬੋਲਾਂ ਵੱਲ ਨਾ ਜਾਈਂ, ਕੱਛ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਂ।” ਕਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸਮਝੌਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਜਸਬੀਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ। ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਜੁੱਗੜਿਆਂ ਦੇ ਯਾਰ ਸਨ।
ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ ਵੱਲੋਂ ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਕੇ, ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਰੁੱਖੇ ਰੁੱਖੇ ਸਕੂਲ ਵੱਲ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੇਡ, ਗੀਤਾਂ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਦੇ ਆਸ਼ਕ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਮਾਰ ਕੁੱਟ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸਹਿਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲੋਂ ਪੁੱਟਣਾ ਹੀ ਓਸ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਜਾਣਿਆ। ਬੱਚੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆੜੀ ਮਾਸਟਰ ਆਖਣ ਲਗ ਪਏ। ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਸ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਕਿਆਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਨਹਿਰ ਦੀ ਕੋਠੀ ਓਥੋਂ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਦੂਰ ਸੀ; ਮਾਸਟਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚੋਂ ਟਿਊਬਵੈਲ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਚੁੱਕ ਲੈਣ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਆਇਆ। ਫੇਰ ਉਹ ਕੋਠੀ ਵਿਚੋਂ ਝਾੜਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸਦਾਬਹਾਰ ਗੁਲਾਬ ਖੁੱਗ ਲਿਆਇਆ। ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਚੜ੍ਹਦੀ ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਵੀ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਹਰਿਆਵਲ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਚਾਂ ਤੋਂ ਚੰਦਾ ਮੰਗ ਕੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਤਨਖਾਹ ਵਿਚੋਂ ਪੈਸੇ ਕੱਢ ਕੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਕਮਰੇ ਕਲੀ ਕਰਵਾ ਲਏ। ਹੁਣ ਲੋਕ ਵਲ਼ ਪਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਅੱਗੋਂ ਦੀ ਲੰਘਣ ਲੱਗੇ। ਇਕ ਸੁਗੰਧ, ਇਕ ਖਿਚ ਮਾਸਟਰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚਕਾਰ ਤਣ ਖਲੋਤੀਆਂ। ਜਸਬੀਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹਰ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਲਿਸ਼ਕ ਖਲੋਤਾ। ਕਾਰੇ ਨੂੰ ਯਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਮਸਤੀ ਚੜ੍ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪ ਜਸਬੀਰ ਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਖੁੱਗ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਸੀ।
ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੇ ਬੁਟਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਲਿਆ। ਮੱਥਾ ਰਗੜਨ ਆਉਂਦੀਆਂ ਜਨਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਗੁਰੂ ਭੇਜੀ ਧਰਮ ਆਤਮਾ ਲਗਦਾ। ਉਹ ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਰੰਬਾ ਫੜੀ ਗੋਡੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ। ਨਿਹਾਲਾ ਮਾਸਟਰ ਤੇ ਬਾਗੋ ਬਾਗ ਸੀ; ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੌਣਕ ਨਾਲ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਉਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕੋਠੀ ਅੰਦਰ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਫਾਕੜ ਲੱਦੀ ਵਾਲੇ ਸਟੂਲ ਉੱਤੇ ਕੌਲੀ ਨਾਲ ਢਕੀ ਗੜਵੀ ਲਿਸ਼ਕੋਰ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਮਿੱਟੀ ਬਿੜੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਕੌਲੀ ਚੁੱਕੀ, ਗੜਵੀ ਦਿਨ ਦੇ ਕੜ੍ਹੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਹੱਸ ਰਹੀ ਸੀ। ‘ਇਹ ਕੌਣ?’ ਉਸ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਗੜਵੀ ਦੀ ਵੱਖੀ ਉੱਤੇ ਉਖਣੇ ਨਾਂ ‘ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਕਾਰੀਗਰ’ ਤੇ ਜਾ ਪਈ ਝਟ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਕਾਰੀਗਰ ਦੀ ਜਵਾਨ ਲੜਕੀ ਜਗਿੰਦਰੋ ਤਣ ਖਲੋਤੀ। ਤਿਖੇ ਸੰਦਾਂ ਵਰਗੇ ਨਕਸ਼, ਤੇ ਚਾਲ ਵਾਟ ਨੂੰ ਆਰੀ, ਉਹਦਾ ਹਉਕਾ ਦੁੱਧ ਦੀ ਮਲਾਈ ਵਾਂਗ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਜੰਮ ਗਿਆ। ਉਹਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਿਹਨਤਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਦੁੱਧ ਦੀ ਗੜਵੀ ਵਿਚ ਧੜਕਦੇ ਸਾਹ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਨਸ਼ਾ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮਹਿਕਾਂ ਖਿਲਾਰਨ ਲੱਗਾ।
ਉਹ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਸੋਚ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਗਿੰਦਰੋ ਰਹਿਰਾਸ ਦਾ ਪਾਠ ਵਿਚਾਲੇ ਛਡ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆ ਗਈ।
“ਗੜਵੀ ਮਾਸਟਰ ਜੀ?” ਉਹ ਜਾਣ ਕੇ ਅਣਝਾਕੀ ਖਲੋਤੀ ਰਹੀ।
ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਭਰੀ ਭਰਾਈ ਗੜਵੀ ਅਗੇ ਕਰ ਦਿਤੀ। ਦੋਹਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਤਕਿਆ, ਫਿਰ ਤੱਕਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲ ਹਲੂਣਵੀਂ ਡੂੰਘਾਈ ਜਾਗ ਪਈ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਪਤਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਹਿੱਲੇ।
“ਮੋੜ ਨਾ, ਫਿੱਕਾ ਨਹੀਂ, ਵਿਚ ਖੰਡ ਵੀ ਪਾਈ ਐ।”
“ਫੇਰ ਅਜ ਦੀ ਰਾਤ ਗੜਵੀ ਉਧਾਰੀ ਦੇ ਛੱਡ।” ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਖੰਡ ਖੀਰ ਹੋਈ ਪਈ
“ਉਧਾਰਾਂ ਦੇ ਸੌਦੇ ਨਹੀਂ ਪੁਗਣੇ, ਦੁੱਧ ਪਤੀਲੀ ਪਾ ਲੈ।” ਕੁੜੀ ਦੇ ਹੱਥ-ਇਸ਼ਾਰੇ ਵਿਚ ਕਾਹਲੀ ਸੀ।
ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਥੋੜਾ ਜਿੰਨਾ ਦੁੱਧ ਪਾ ਕੇ ਕੌਲੀ ਜੱਗੋ ਦੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ।
“ਦੋ ਘੁੱਟਾਂ ਤਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਨਾ।”
ਕੁੜੀ ਨੇ ਝੱਟ ਵਿਚ ਕੌਲੀ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰ ਲਈ
ਤੇ ਗੜਵੀ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਬੋਲੀ, “ਤੇਰੇ ਤੇ ਹਾਲੇ ਰੰਦਾ ਫਿਰਨ ਵਾਲਾ ਏ।”
ਉਹ ਜਸਬੀਰ ਨੂੰ ਬੁੱਧੂ ਸਮਝਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਤੱਤ ਫੱਟ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਮਾਸਟਰ ਹੈਰਾਨ ਤੇ ਅਸਚਰਜ ਹੋਇਆ ਖਲੋਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸਾਰੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਅਚਾਨਕ ਕਿਵੇਂ ਉਲਰ ਪਈ। ਉਸ ਜੱਗੋ ਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਜ ਹੋਰ, ਕਲ੍ਹ ਹੋਰ, ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਝੀਥਾਂ ਵਿਚੋਂ, ਗਲੀ ਦੇ ਮੋੜਾਂ ਤੋਂ ਤਕਦੀਆਂ, ਸਾਗ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਸਕੂਲ ਅਗੋਂ ਦੀ ਲੰਘਦੀਆਂ, ਨਹਿਰ ਦੀ ਪਾਂਧੀ ਉੱਤੇ ਸੈਰ ਕਰਦੇ ਦਾ ਰਾਹ ਕਟਦੀਆਂ। ਪਰ ਜੇਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਬੁਲਾਇਆ ਨਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਾਰੇ ਦੇ ਘਰ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਾ ਜਾਂਦਾ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਲੰਘਦਿਆਂ ਉਸ ਨਜ਼ਰ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਗੱਡੀ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਚੁਪ ਤੇ ਨੀਵੀਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੁੰ ਨਹੁੰ ਚੁਭਦੀਆਂ ਪਰ ਉਹ ਮਸਤ ਮਗਨ ਆਪਣੇ ਆਹਰੇ ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਪਤਵੰਤੇ ਤੇ ਜ਼ਨਾਨਆਂ ਉਹਦੇ ਚਲਣ ਦੇ ਕਾਇਲ ਸਨ, ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਸਨ। ਪੜ੍ਹਨਾ, ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ, ਫੁੱਲ ਬੂਟੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰਨਾ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਣਾ ਉਹਦੇ ਵਧੀਆ ਸ਼ੋਕ ਸਨ। ਬਹਾਰ ਮੁੜ ਮੋੜਾ ਪਾ ਆਈ। ਸਕੂਲ ਤੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੇ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।
“ਮਾਸਟਰ!” ਕਾਰੇ ਫੌਜੀ ਨੇ ਲਾਚੜ ਕੇ ਆਖਿਆ,”ਭਾਬੀ ਆਂਹਦੀ ਸੀ, ਤੇਰੇ ‘ਤੇ ਬਲਾ ਮਰਦੀਆਂ ਏਂ?”
“ਭਾਬੀ ਆਪ ਮਰਦੀ ਹੋਣੀ ਏ।” ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਚੋਟ ਕੀਤੀ।
“ਹਾਂ, ਇਉਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ।”
“ਤਾਂ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਅੱਧ ਵੰਡਾਉਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦਾ?”
“ਨਾ ਆੜੀ, ਆਪਾਂ ਇਸ ਗੱਡੀ ਦੇ ਬੈਲ ਨਹੀਂ। ਅਗਲੇ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਬੁਧਵਾਰ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਰਹੀਂ ਜੰਜ ਵਾਸਤੇ, ਪਟੋਲੇ ਵਰਗੀ ਰੰਨ ਲਈ ਏ ਛਾਂਟ ਕੇ। ਤੂੰ ਉਹਦੇ ਵਰਗੀ ਕਿਤੇ ਮੂਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ ਹੋਣੀ।” ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ ਵਰਗੇ ਕਾਰੇ ਨੇ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਧੌਲ ਜੜ ਦਿਤੀ।
ਜਸਬੀਰ ਨੂੰ ਚਿਤਵਣੀ ਚੰਬੜ ਗਈ, ਮਤਾਂ ਜਗਿੰਦਰੋ ਦੀ ਭਿਣਕ ਨਿਕਲ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਜੱਗੋ ਥੋੜਾ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਪਏ ਤੋਂ ਬਾਰੀ ਵਿਚ ਠੋਲਾ ਮਾਰਦੀ ਤੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਲਾਸ ਰੱਖ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ। ਵੇਲਾ ਕੁਵੇਲਾ ਤਾੜ ਕੇ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਜੱਗੋ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲਈ।
“ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੱਥ ਪਾ ਲਿਆ ਏ, ਤਖਾਣਾਂ ਦੇ ਆਰੇ ਕੁਹਾੜੇ ਵੇਖੇ ਐ?” ਜੱਗੋ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਦਿਲ ਟੋਹਣ ਲਈ ਠਕੋਰਿਆ। ਉਂਜ ਉਸ ਆਪਣੇ ਹਾਸੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਵਾਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।
“ਡੱਕਰੇ ਕਰ ਕੇ ਖਰਾਦ ਵੀ ਚਾੜ੍ਹੋਗੇ?”
“ਪਿਛੋਂ ਸੁਆਣ ਦਾ ਰਗੜਾ ਵੀ ਲਾਵਾਂਗੇ।”
“ਜਦੋਂ ਉਖਲੀ ਵਿਚ ਸਿਰ ਆਣ ਦਿਤਾ, ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਧਸਕਾਰ ਤੋਂ ਕਿਹਾ ਡਰਨਾ।” ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਛਾਤੀ ਭਰ ਕੇ ਵਢੇ ਟੁਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਆਪਾ ਉਲਾਰ ਦਿੱਤਾ।
“ਹਾਇ। ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਥਾਂ ਸਾਰੀ ਚੀਰੀ ਜਾਵਾਂ।” ਕੁੜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਫੇਰਿਉਂ ਘੁੱਟ ਲਿਆ। ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਜੇ ਵੱਲ ਧੱਕਣਾ ਚਾਹਿਆ। “ਦੇਖ, ਬੰਦਾ ਬਣ। ਜੇ ਜਬਰਦਸਤੀ ਕਰਨੀ ਏਂ, ਤੇਰੇ ਡੇਰੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਾ।”
ਜੱਗੋ ਦੀ ਧਮਕੀ ਨਾਲ ਜਸਬੀਰ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਢਿੱਲੀਆਂ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਠੋਕ ਕੇ ਪਤਰਾ ਵਾਚ ਗਈ। ਮਾਸਟਰ ਤੇ ਜੱਗੋ ਬਾਰੇ ਕੁਦਰਤੀ ਭਾਈ ਨਿਹਾਲੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਪਤਾ ਲਗਣਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਿੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਕਢ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਘੁਣਤਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਤਸੱਲੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਮੌਕੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਚਲੀ ਜਾਣ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਲੰਗ ਮਾਰਦਾ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਆ ਬਰਾਜਿਆ।
“ਗੁਰੂ ਕਿਆਂ ਨੇ ਫਰਮਾਇਆ ਏ,
ਗੁਰਮੁਖਾ, ਵੰਡ ਕੇ ਛਕੀਏ ਤਾਂ ਤੋਟ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਦੁੱਧ ਦੀ ਇਕ ਚੁਲੀ ਈ ਲੱਖ ਮਣਾਂ ਏ।” ਚਾਲ੍ਹੀਆ ਭਾਈ ਇਕ ਲੱਤ ਦੇ ਭਾਰ ਕਲੋਤਾ ਮੁੱਛਾਂ ਸਵਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਭੇਤ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਤੀਰ ਜਸਬੀਰ ਦੇ ਮੱਥੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਹਕਲਾਈ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮੋੜ ਨਾ ਅਹੁੜਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਚਲਾਕ ਘੱਟ ਤੇ ਅਨਾੜੀ ਬਹੁਤਾ ਸੀ।
“ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਕਰ ਲੈ ਐਸ਼ ਭਾਈ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ।” ਕੈਦੋ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਥਾਪੀ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਰਹੀ ਖਹੀ ਜਿੰਦ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਕਰ ਗਿਆ।
ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਜੱਗੋ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਿਹਾਲੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਾਰੇ ਦੀ ਬਰਾਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਉਦਾਸ ਰਿਹਾ। ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਉਹ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਘਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਜੰਜੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਨੂੰ ਦੋ ਦਿਨ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਸੱਦ ਲਿਆ। ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਮੂੰਹ ਉਡ ਗਿਆ। ਸਰਪੰਚ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਕੁੜੀ ਸੀਤੋ ਨੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਛੰਨਾ ਉਸ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੀਵੀਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰ ਫੇਰ ਦਿਤਾ। ਸੀਤੋ ਨੇ ਨਾਸਾਂ ਭਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।
“ਮੂੰਹ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕ, ਕਿਉਂ, ਤਖਾਣੀ ਦੀ ਮਹਿੰ ਵੜੇਵੇਂ ਖਾਂਦੀ ਏ?” ਕੁੜੀ ਦੀ ਚੋਟ ਵਿਚ ਸਰਪੰਚੀ ਦਾ ਟੌਅਰ ਭਾਰੂ ਸੀ।
“ਕਿਹੜੀ ਤਖਾਣੀ?” ਅੰਦਰੋਂ ਜਰ ਕੇ ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਗੁੱਸਾ ਵਖਾਇਆ।
“ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਛਣੀਆਂ ਏਂ? ਉਹ ਖਸਮਣ ਪਿੱਟੀ ਤਾਂ ਰੋਂ ਦੀ ਗਈ ਏ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ?” ਚੋਰ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਮੁੰਡਾ ਥਿੜਕ ਗਿਆ। ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਚੜ੍ਹ ਮਚੀਆਂ।
“ਦੁੱਧ ਪੀ ਲੈ, ਮਿੱਟੀ ਫੇਰ ਖਰਲ ਲਈਂ। ਬਥੇਰੀ ‘ਲਾਅਲਾ ਲਾਅਲਾ’ ਹੋ ਗਈ ਏ। ਮੈਂ ਹੋਵਾਂ ਨਾ ਤਾਂ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਾਂਭਾਂ ਨਾ।”
ਝੇਪਰੇ ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਛੰਨਾ ਫੜ ਲਿਆ। ਸੀਤੋ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਮੁਸਕਾਈ। ਮੁੰਡਾ ਉਸ ਦੇ ਦਬਕਾੜਿਆਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਬਿਨਾ ਲੋੜੋਂ ਦੁੱਧ ਪੀ ਕੇ ਭਾਂਡਾ ਕੁੜੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਦੇ ਮਾਰਿਆ। ਉਹ ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਗਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ।
“ਠਹਿਰ?” ਸੀਤੋ ਨੇ ਹਾਕਮਾਂ ਵਾਂਗ ਬੋਲ ਕੇ ਜਸਬੀਰ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪਾ ਦਿਤੀ। “ਦੁੱਧ ਡੇਰੇ ਆਇਆ ਕਰੇ ਕਿ ਘਰ ਆ ਕੇ ਪੀਣਾ ਏਂ?” ਉਹਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁਸਕਣੀ ਦਾ ਸੇਕ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚੰਗਿਆੜੇ ਦਗ ਰਹੇ ਸਨ।
“ਐਵੇਂ ਭਕਾਈ ਨਾ ਮਾਰ,” ਉਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਟਾਲਾ ਦੇਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ।
“ਹੁਣ ਤਖਾਣੀ ਦੀ ਮਲਾਈ ਨਹੀਂ ਡੇਰੇ ਪਹੁੰਚਣੀ।” ਸੀਤੋ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਦਾ ਮਾਣ ਸੀ।
ਸੀਤੋ ਤੋਂ ਖੁੰਬ ਠਪਾ ਕੇ ਉਹ ਢਿੱਲਾ ਢਿੱਲਾ ਕਾਰੇ ਦੇ ਘਰ ਆ ਗਿਆ। ਕਾਰਾ ਲਾਲੜੀ ਵਰਗੀ ਵਹੁਟੀ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਵਿਹੜੇ ਵੜਦੇ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਹੱਥੀਂ ਲੈ ਲਿਆ।
“ਕਿਉਂ ਬਈ ਮਸ਼ਟਰਾ, ਆਪਣੀ ਭਾਬੀ ਨੂੰ ਰੁਪੱਈਆ?”
ਅਸਲ ਵਿਚ ਫੌਜੀ ਆਪਣੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਜਤਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਸਬੀਰ ਮੇਰਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਯਾਰ ਹੈ।
“ਤੇਰੀ ਤਨਖਾਹ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੋਣੀ, ਰੁਪੱਈਆ ਮੈਥੋਂ ਉਧਾਰਾ ਲੈ ਲੈ।” ਕਾਰੇ ਦੀ ਭਰਜਾਈ ਨੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਇਕ ਧਰ ਕੇ ਜੀਭ ਦੰਦਾਂ ਹੇਠਾਂ ਲੈ ਲਈ।
“ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅਜ ਕੀਹਦਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖ ਹੋ ਗਿਆ, ਚੌਫੇਰਿਉਂ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਈ ਹੁੰਦੀ ਐ।” ਜਸਬੀਰ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਥਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਪੈਰਾਂ ਸਿਰ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਉਸ ਨਵੀਂ ਭਾਬੀ ਵੱਲ ਰੁਖ਼ ਕੀਤਾ। “ਏਸ ਪਿੰਡ ਮੇਰੀ ਵਾਹਰ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਗੁਲਾਬ ਕੌਰੇ ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਿਹਰ ਰਖੇਂਗੀ?”
ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਹਰੇ ਪੱਲੇ ਵਿਚੋਂ ਮੁਸਕਾ ਪਈ। ਵਾਅਕਈ ਕਾਰੇ ਦੇ ਆਖਣ ਵਾਂਗ ਉਸ ਨਵੀਂ ਭਾਬੀ ਵਰਗੀ ਨਾ ਮੂਰਤ ਨਾ ਸੂਰਤ ਵੇਖੀ ਸੀ।
“ਚਰਨੀਂ ਲਗਿਆਂ ਬਿਨਾ ਬੇੜੇ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ।” ਲਗਰ ਵਰਗਾ ਮੁੰਡਾ ਦੇਖ ਕੇ ਤੇ ਚਲਦੀਆਂ ਚੋਟਾਂ ਵਿਚ ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਖਿੜੀ ਸੀ।
“ਲੈ ਬਈ ਭਰਾਵਾ!” ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀ ਵਿਚ ਦੀ ਕਾਨੀ ਮਾਰੀ,”ਦੁਨੀਆ ਠੋਕ ਵਜਾ ਕੇ ਵੇਖ ਲਈ, ਜਿਹੜਾ ਮਿਲਿਆ, ਗੁਰੂ ਈ ਮਿਲਿਆ। ਸਿਰ ਪਹਿਲੋਂ ਮੁੰਨਦੇ ਐ, ਪਿੱਛੋਂ ਖਾਲੀ ਖੱਪਰ ਹੱਥ ਫੜਾਉਂਦੇ ਐ।”
“ਮਸ਼ਟਰਾ, ਇਹ ਸਾਲਾ ਜਮਾਨਾ ਵੀ ਜੱਗੋਂ ਜਾਣਾ ਏ।” ਕਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਯਾਰ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ।
“ਮੂੰਹ ਮਾਰਿਆ, ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕੁਝ ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਲੈ ਫੜ ਚਾਹ ਦੀ ਘੁੱਟ।” ਰਤਨੋ ਨੇ ਗਲਾਸ ਜਸਬਰਿ ਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਨਾਲ ਲਿਆ ਮਾਰਿਆ।
“ਕਿਥੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾਂ ਝੱਟ ਸਾਈਆਂ, ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਏ। ਤੂੰ ਬਸ ਕਰ ਵਡੀ ਹੇਜ ਵਾਲੀ, ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਚਾਹ ਤੋਂ ਐਵੇਂ ਈ ਚੰਗਾ ਹਾਂ।” ਮੁੰਡਾ ਦੋ ਕਦਮ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟ ਗਿਆ।
“ਕੋਈ ਪਿੰਨੀ ਪੁੰਨੀ ਵੀ ਦਿਓ ਨਾਲ।” ਕਾਰੇ ਨੇ ਨਵੀਂ ਨਵੇਲ ਨੂੰ ਚਤਾਰਿਆ।
ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਛੰਨੀ ਵਿਚ ਦੋ ਪਿੰਨੀਆਂ ਰੱਖ ਲਿਆਈ। ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਟੌਅਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਮਹਿਕਦੀ ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਹੱਥ ਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ, ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਹਾਸੇ ਦਾ ਛਰ੍ਹਾਟਾ ਵਰ੍ਹ ਪਿਆ। ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਅਗਲੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਚੋਟਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ ਬਰਾਬਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਹਾਸਾ ਠੱਠਾ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਵੀ ਜਸਬੀਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲਗ ਲਈ। ਅਜਿਹੇ ਦਿਉਰ ਦੀ ਭਾਬੀ ਬਣਨਾ, ਉਹਨੂੰ ਮਾਣ ਦਾ ਇਕ ਵਾਰ ਹੋਰ ਦੇ ਗਿਆ। ਰਤਨੋ ਵਿਚੇ ਵਿਚ ਸੜਦੀ ਰਹੀ। ਫ਼ੌਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪੇਕੀਂ ਵੀ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਮਿਲ ਆਇਆ। ਇਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੀ ਕਣਸੋਅ ਜੁਗਿੰਦਰੋ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਵੀ ਜਾ ਪਈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਥੋੜੀ ਘੁਟ ਵੱਟ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਉਹਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਜਸਬੀਰ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਰਾਤ ਉਸਦੀ ਬਾਰੀ ਨੂੰ ਠੋਲਾ ਆ ਵੱਜਾ। ਉਸ ਪਤਲੇ ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਦੋਹਰੇ ਠੋਲੇ ਦੀ ਵਾਜ ਮੁੜ ਸੁਣੀ। ਉਹ ਬਾਰੀ ਅੱਗੇ ਆ ਗਿਆ।
“ਬੁੱਕਲ ਮਾਰ ਕੇ ਨਹਿਰ ‘ਤੇ ਆ ਜਾ?” ਬੋਲ ਜੱਗੋ ਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਵਿਚ ਅਪਣੱਤ ਭੋਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਉਸ ਲੋਈ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਮਾਰ ਕੇ ਨਿਹਾਲੇ ਦਾ ਸ਼ੂਕਦਾ ਸਾਹ ਸੁਣਿਆ; ਮੁੜ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਟੱਪ ਗਿਆ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਾਲੀ ਕਿਕਰ ਹੇਠਾਂ ਜੁਗਿੰਦਰੋ ਖਲੋਤੀ ਸੀ। ਚਿੜਚੋਲਾ ਪਾਉਂਦੇ ਚੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਜੋੜਾ ਨਹਿਰ ਦੇ ਪਾਰ ਬੇਰੀ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਸ਼ਾਂਤ ਵਗਦੀ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਤਾਰੇ ਆਪਣਾ ਘਸਮੈਲਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਤਰਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਦੋਵ੍ਹੇਂ ਹੱਥ ਜੱਗੋ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਿਆ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵ੍ਹੇਂ ਹੱਥ ਝਾੜ ਕੇ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟ ਗਈ।
“ਕਿਉਂ ਕੁਹਾੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਏ, ਜੱਟ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਫਾਕੜਾਂ ਫਾਕੜਾਂ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਏ।” ਉਸ ਥੋੜਾ ਛਿੱਥਾ ਪੈ ਕੇ ਆਖਿਆ।
“ਹੁਣ ਤੂੰ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੇ ਫੁੱਲ ਸੁੰਘ ਕੇ ਹੰਭ ਲੈ।” ਜੱਗੋ ਭਰੀ ਪੀਤੀ ਖਲੋਤੀ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਫੁੱਲ ਆਖਦੀ ਏਂ, ਮੈਂ ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੋਂ ਕੰਡਿਆਂ ਦਾ ਪਾੜਿਆ ਪਿਆ ਹਾਂ।”
“ਉਹ ਕੰਡੇ ਤਾਂ ਜੱਟਾ ਮੇਰੀ ਛਾਤੀ ਖੁਭੇ ਪਏ ਐ, ਤੈਨੂੰ ਕਿਧਰੋਂ ਝਰੀਟ ਆ ਗਈ?”
“ਲੜਨ ਈ ਆਈ ਏਂ?” ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਥੋੜਾ ਗੁੱਸਾ ਵਧਾਇਆ।
“ਲੜਦੇ ਤਾਂ ਜ਼ੋਰ ਆਲੇ ਐ, ਮੇਰਾ ਕਿਹੜਾ ਤੇਰੇ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਐ।” ਕੁੜੀ ਨੇ ਸਬਰ ਹੱਥ ਰਖਦਿਆਂ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਵਾਰ ਕੀਤਾ।
“ਤੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਿਉਂ ਕਰਦੀ ਏਂ, ਨਹਿਰ ‘ਚ ਧੱਕਾ ਦੇ ਕੇ ਸਾਰੇ ਸਿਆਪੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮੁਕਾਉਂਦੀ।” ਉਹ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਸਤਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਹਉਕਾ ਭਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੱਦੋਂ ਛੋਟੀ ਹੋ ਗਈ। “ਦੇਖ ਪਿਆਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਏ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਮੈਨੂੰ ਦੂਜਾ ਸਾਹ ਨਾ ਆਵੇ।”
ਕੁੜੀ ਛੇਤੀ ਪੰਘਰ ਖਲੋਤੀ। ਉਸ ਹੱਥ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਐਤਕੀਂ ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਹੱਥ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ।
“ਤੂੰ ਮੇਰਿਆ ਭੋਲਿਆ ਪੰਛੀਆ ਕੀ ਜਾਣੇਂ, ਤੈਨੂੰ ਫਾਹੁਣ ਲਈ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬੌਰਾਂ ਲਾਈਆਂ ਏਂ।”
ਜਸਬੀਰ ਦੇ ਮਨ ਆਈ: ‘ਤੂੰ ਨਾਲ ਨਾ ਤੁਰੇਂ, ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਵੀ ਰੋਕ ਰੱਖੇਂ; ਇਹਨੂੰ ਪਿਆਰ ਆਂਹਦੇ ਐ।’ ਪਰ ਉਹ ਗੱਲ ਆਖ ਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸ਼ੱਕੀ ਤੇ ਦਾਗ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਮੋਂਹਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਮਨ ਡੋਲਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਜੱਗੋ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਸਾਬਤ ਲਈ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਪਿਆਰ ਦੀ ਇੱਕ ਛੱਲ ਉਠੀ ਤੇ ਪੋਲੀ ਜਿਹੀ ਚਪਤ ਮਾਰਦਿਆਂ ਉਸ ਜੱਗੋ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਲਿਆ। ਚੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ਨੇ ਹੋਰ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਜਸਬੀਰ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਲਾਵੈ ‘ਚ ਲਈ ਸਕੂਲ ਵਾਲੀ ਡੰਡੀ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਸਕੂਲ ਵਿਚੋਂ ਫੁੱਲ ਤੋੜ ਕੇ ਉਸ ਜੱਗੋ ਦੇ ਹੱਥ ਭਰ ਦਿੱਤੇ।
“ਇਹ ਗੁਲਾਬ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦਾ ਪਿਆਰ ਐ, ਕਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣੇਂ?”
“ਆਹੋ…..,” ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੋਢਾ ਮਾਰ ਕੇ ਫੁੱਲ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਏ। ਉਹ ਮਹਿਕ ਦੀ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਫੈਲਦੀ ਹੀ ਗਈ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਰਤ ਸੁੱਝੀ, “ਛੀਂਬਿਆਂ ਦੀ ਗੁਰਮੇਲੋ ਮੈਨੂੰ ਸੂਟ ਦੇਂਦੀ ਸੀ।”
“ਲੈ ਲੈਂਦੀ,” ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਘੋੜੇ ਕੰਨ ਬਰਾਬਰ ਕਰ ਲਏ।
“ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਮਾਸਟਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਾ ਦੇ।”
ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਧਰ ਦਿਤੀ।
ਕੁੜੀ ਹੱਥੋਂ ਅੱਧੇ ਫੁੱਲ ਕਿਰ ਗਏ।
“ਬਸ ਏਹੋ ਆਖਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦੀ ਸੀ ਕਦੇ ਦੀ।”
“ਨਹੀਂ, ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ, ਮੈਨੂੰ ਆਥਣ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਵਿਖਾ ਕੇ ਲੰਘਿਆ ਕਰ।”
“ਦੂਜਾ?”
“ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ। ਜਿਦਣ ਸੀਤੋ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੋਈ ਮੈਂ ਸੁਣ ਲਈ, ਉਦਣ ਕੋਈ ਪੁਆੜਾ ਪਿਆ ਵੀ ਵੇਖ ਲਈਂ।”
“ਛੁੱਟ ਕਾਰੇ ਦੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਗਿਆ ਈ ਨਹੀਂ।”
“ਇਕ ਹੋਰ, ਕਾਰੇ ਨਾਲ ਨਾਈ ਬਣ ਕੇ ਸਹੁਰੀਂ ਕਾਹਤੋਂ ਜਾਣਾ ਏ?” ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਕਦਮਾਂ ਕਾਹਲੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਨੱਠਾ, ਕੁੜੀ ਮੋੜ ਕੱਟ ਗਈ।
ਜਦੋਂ ਜਸਬੀਰ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਿਆ, ਬਾਰੀ ਵਿਚ ਰਾਤ ਦੇ ਫੁੱਲ ਕੁਮਲਾਏ ਪਏ ਸਨ।
ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਹਾਲੇ ਭਾਈ ਨੇ ਆਖਿਆ, ” ਰਾਤੀਂ ਯਾਨੀਂ ਗੁਰਮੁਖਾ! ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਦਣ ਆਇਆ ਸੀ?”
“ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਪੇਟ ‘ਚ ਗੜਬੜ ਸੀ।
ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਸੋਚਿਆ ਕਾਹਨੂੰ ਨੀਂਦ ਖਰਾਬ ਕਰਨੀ ਏਂ। ਹੁਣ ਠੀਕ ਆਂ।” ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਬਿਮਾਰ ਮੂੰਹ ਬਣਾ ਕੇ ਗੱਲ ਸੰਭਾਲ ਲਈ।
ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ, ਨਿਹਾਲਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਬੁਰੇ ਦੇ ਬਾਰ ਤੱਕ ਜਾਵੇਗਾ। ਓਧਰ ਭਾਈ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਮੁੰਡਾ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਛਤਰੀ ਦਾ ਚੀਨਾ ਕਬੂਤਰ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ, ਊਜਾਂ ਨੰਗੇ ਮੂੰਹ ਥੱਪੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਜਦ ਕਾਰੇ ਨੂੰ ਭਾਈ ਦੀ ਕਰਤੂਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਉਸ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਨਿਹਾਲਾ ਕੁੱਟ ਕੱਢਿਆ। ਡਰਦਾ ਨਿਹਾਲਾ ਡੇਰਾ ਛੱਡ ਗਿਆ ਤੇ ਸਰਪੰਚ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਡਿੱਗਾ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ‘ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ’ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਸੀਤੋ ਨੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਰੋੜੇ ਤੱਤੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਭਾਈ ਦੇ ਸੇਕ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਾਰੇ ਨੇ ਜਸਬੀਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਨਿਹਾਲੇ ਤੋਂ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗ ਲਈ। ਭਾਈ ਆਪਣੀ ਹੋਈ ਹੱਤਕ ਨਾਲ ਵਿਚੇ ਵਿਚ ਵੱਟ ਖਾ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਚੌਫੇਰਿਓਂ ਗੱਲ ਸੰਕੋਚਣ ਦਾ ਹਰ ਸੰਭਵ ਜਤਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਬਦੋ ਬਦੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਉਸਦੇ ਵੱਸੋਂ ਬਾਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਮਾਖੋਂ-ਮੱਖੀਆਂ ਭਰੇ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਬੂਟੇ ਵੱਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਹੱਥ-ਪੰਪ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਖਿੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਅਮੁੱਕ ਗੀਤ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਗਨਤਾ ਹੇਲ-ਮੇਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਉਹ ਗੀਤ ਲੈਅ ਵਿਚ ਗਵਾਚਿਆ, ਗੁਰਦਵਾਰਿਓਂ ਤੇ ਨਹਿਰੋਂ ਪਾਰ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਕਿੱਥੇ ਵਿਚਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਪਰ ਟਿਕਾਣਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਜੁੜਦਾ। ਇਕ ਸੁਖ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਦਬੀ ਘੁਟੀ ਗਈ ਸੀ।
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਸ ਨੂੰ ਸੀਤੋ ਨੇ ਯਰਕਾਇਆ; ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਬਦਲੀ ਕਰਵਾ ਦੇਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਵੀ ਚਾੜ੍ਹੀ; ਪਰ ਜੱਟ ਮਚਲਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਛੀਂਬਿਆਂ ਦੀ ਮੇਲੋ ਡਰਾਵਾ ਦੇਣ ਜੋਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮਿੰਨਤਾਂ, ਤਰਲੇ ਤੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਉਂਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਉਹ ਹਉਕਾ ਲੈ ਕੇ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਏ ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬੀਤ ਚਲੇ ਸਨ; ਉਹ ਪਿਆਰ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਨਿਰਾ ਕੰਗਾਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁੱਗੋ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਕੰਨਾਂ ਤੋਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੀ; ਪਰ ਆਪ ਉਹਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹਰਨੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਤਰਾਵਾਂ ਚੜ੍ਹਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਗਿਣਤੀਆਂ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਜੁੱਗੋ ਦੀ ਗਲੀ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਨਾ ਜਾਂਦਾ। ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਰਾਤ ਆਰੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਵਾਢ ਪਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਮੰਨੇ ਕਾ ਸਿੱਧ ਬਣਿਆ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ।
ਹਾੜਾਂ ਦੀ ਤਿਖੜ ਦੁਪਹਿਰ ਸੀ। ਜੱਗੋ ਉਹਦੇ ਗਲ ਲੱਗੀ ਬੁਸ ਬੁਸ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਨਿਹਾਲਾ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸਾਧ ਦਾ ਮੋਅਛਾ ਖਾਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਸਬੀਰ ਨੂੰ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਪਾਟਵਾਂ ਰੋਣਾ ਇਕ ਬਹਾਨਾ ਜਾਪਿਆ। ਉਂਜ ਕਣਸੋਅ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿਓਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁਜਾਈਆਂ ਏਂ?
ਉਸ ਤੋਂ ਦੱਸ ਨਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਜੋਹ ਰਹੀ ਸੀ, ਤੂੰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਮੇਰਾ ਏਂ। ਉਸ ਸਿਰ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ।
“ਭਾਣਾ ਤਾਂ….,” ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਮੁੜ ਫਿਸ ਪਈ।
“ਜੇ ਤੂੰ ਘੁੰਗਣੀ ਮਾਰੀ ਰੱਖਣੀ ਏਂ, ਭਾਣੇ ਨੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਅਟਕਣਾ।” ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਨਿਹੋਰੇ ਦਾ ਮਰੋੜਾ ਚਾੜ੍ਹਿਆ।
“ਕੁਝ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਸੋਚਿਆ ਏ,
ਪਰ…” ਉਸ ਰੁਕ ਕੇ ਆਖਿਆ, ਮਰ ਸਕਦੀ ਆਂ–ਨਹਿਰ ਪੈ ਸਕਦੀ ਆਂ।”
“ਕਾਹਦੇ ਲਈ?”
“ਤੇਰੇ ਪਿਆਰ ਲਈ।”
“ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰ ਨੇ ਕੀ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਏ?”
”ਨਹੀਂ, ਉਹ ਪਾਪ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਏ, ਜਸਬੀਰ! ਮੈਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦੇ; ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਪੈਰ ਫੜਦੀ ਆਂ੩ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ।” ਉਸ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿਚ ਬਾਰ ਬਾਰ ਸਿਰ ਮਾਰਿਆ।
”ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸੰਗਲ ਪਾਏ, ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਬਣ ਕੇ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਨਿਤਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇਰੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਾ ਆ ਸਕੀ।” ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਚੰਬੜ ਗਈ।
ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਸਾਂ ਗਲੋਂ ਲਾਹਿਆ।
”ਹੁਣ ਤੂੰ ਘਰ ਨੂੰ ਜਾਹ, ਇਸ ਵਿਚ ਈ ਤੇਰਾ ਭਲਾ ਏ, ਐਵੇਂ ਭਜਨੀਕ ਪਿਉ ਦੀ ਪੱਗ ਨੂੰ ਦਾਗ਼ ਲੁਆਏਂਗੀ।” ਉਸ ਬੜੀ ਔਖ ਨਾਲ ਲਹੂ ਚੜ੍ਹੀ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਘੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੱਗੋ ਹਮਦਰਦੀ ਲੈਣ ਤੇ ਦੇਣ ਆਈ ਸੀ, ਪਰ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋਰ ਡੂੰਘੇ ਪਾ ਕੇ ਤੁਰ ਗਈ।
ਜਿਸ ਰਾਤ ਜੁਗਿੰਦਰੋ ਦੀ ਜੰਝ ਆਈ, ਭਾਈ ਨਿਹਾਲਾ ਜਾਣ ਕੇ ਪਿੰਡੋਂ ਖਿਸਕ ਗਿਆ।
ੁਸ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬਿਨਾ ਅਨੰਦ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣੇ। ਉਹ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਏਥੋਂ ਕਢਵਾਊ ਸੀ। ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸਦਾ ਮਾਣ ਤਾਣ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਯਾਰ ਦੇ ਘਰ ਲੁਕਿਆ ਰਿਹਾ। ਸਵੇਰੇ ਡੇਰੇ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰੀਆਂ, ਨਿਹਾਲਾ ਕਿੱਥੋਂ ਮਿਲਣਾ ਸੀ। ਘਰਦਿਆਂ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬੂਹੇ ਬੈਠੀ ਜੰਝ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ‘ਤੇ ਗਿੱਠ ਗਿੱਠ ਗੁੱਸਾ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ। ਪਿੰਡ ਛੋਟਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨਪੜ੍ਹ ਵੀ ਸੀ। ਅਖੀਰ ਨਿਹਾਲੇ ਦੀ ਭਾਲ ਛੱਡ ਕੇ ਅਨੰਦ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਗੁਣਾ ਜਸਬੀਰ ਉੱਤੇ ਆ ਪਿਆ। ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਸਾਰਾ ਕੰਬ ਗਿਆ। ਲਾਵਾਂ ਤੇ ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਉਹਦੇ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਔਖ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ, ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਸਮਝਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਹੱਥੀਂ ਉਸ ਦਾ ਗੰਢ ਜੋੜਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕਰਵਾਏਗਾ! ਉਸ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਦੇ ਅਨੰਦ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਾਏ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਸੁਣੀ ਕਿਸੇ ਨਾ। ਧੱਕਿਆ ਧਕਾਇਆ, ਉਹ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਾਅਬਿਆ ਆ ਬੈਠਾ। ਲਾਵਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਵੀ ਕਸੀਸ ਵੱਟ ਕੇ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਥਿੜਕਦਾ ਸੀ, ਲੋਕ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਅਣਜਾਣ ਏ, ਪਰ ਉਹਦਾ ਅੰਦਰ ਕੱਦੂ-ਕਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਉਹਦਾ ਸਾਰਾ ਢਾਂਚਾ ਡੋਲਾ ਖਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਜੱਗੋ ਬਾਰੇ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਵਿਚੇ ਵਿਚ ਮੁੱਕਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੀਵਾਨੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਜਾਇਆ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ‘ਜੋੜੀ ਚਰੰਜੀਵ ਹੋਵੇ’ ਦੀ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਕਹਿ ਗਿਆ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕਾਰਜ ਇੱਕ ਭੌਜਲ ਸੀ; ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਮਸੀਂ ਪਾਰ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਪਿੱਛੋਂ ਲੋਕਾਂ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ”ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਤਾਂ ਵਾਹਵਾ ਹਾਲ਼ੀ ਨਿੱਕਲ ਆਇਆ; ਹੁਣ ਲੰਡੇ ਰਿੱਛ ਤੋਂ ਕੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਏਂ”।
ਭਾਵੇਂ ਕਾਰਜ ਨਿਰਵਿਘਨ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਜਸਬੀਰ ਆਪਣੀ ਕੋਠੜੀ ਆ ਕੇ ਡਿੱਗ ਹੀ ਪਿਆ; ਜਿਵੇਂ ਰੱਤਹੀਣ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਡੇਰੇ ਆ ਕੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਉਸ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਤਿਆਗ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਤਹਿ ਕੀਤਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜੱਗੋ ਦਾ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਖਿਆ,
”ਤਖਾਣਾ, ਤੈਨੂੰ ਕੀਹਨੇ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ, ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਜ਼ਮਾਨੇ ਭਰ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ!” ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਲਾਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਦੇ ਗਲ਼ ਦਾ ਥੁੱਕ ਨਹੀਂ ਲੰਘਦਾ ਸੀ। ਦੋ ਦਿਨ ਉਸ ਸਕੂਲ ਨਾ ਲਾਇਆ। ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਰਾਤਾਂ ਨਹਿਰ ਦੀ ਕਾਲੀ ਕਿੱਕਰ ਹੇਠਾਂ ਸਮਾਧੀ ਸਿੱਧ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਇੱਕ ਦੁਪਹਿਰੇ ਸੀਤੋ ਡੇਰੇ ਆ ਵੱਜੀ। ”ਕਿਉਂ ਹੁਣ ਮਰੇ ਕੁੱਤੇ ਆਂਗੂੰ ਪਿਆ ਏਂ?” ਸੀਤੋ ਨੂੰ ਟਕੋਰਾਂ ਲਾਉਣ ਦਾ ਮਸੀਂ ਮੌਕਾ ਹੱਥ ਆਇਆ ਸੀ।
”ਜਿਹੜਾ ਦੁੱਖ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦੇਣੋਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਏ, ਉਹਦੀ ਕਸਰ ਤੂੰ ਵੀ ਕੱਢ ਲੈ।”
”ਡਿੱਗੇ ਪਏ ਦੇ ਕਮੀਨੇ ਮਾਰਦੇ ਐ। ਬਦਲਾ ਲੈਣਾਂ ਏਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਕਰ?” ਜੱਟੀ ਨੇ ਹਿੱਕ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਵੰਗਾਰਿਆ।
”ਆਪਣਿਆਂ ਤੋਂ ਬਦਲੇ ਨਹੀਂ ਲਈਦੇ ਹੁੰਦੇ,” ਉਸ ਆਪਣੇ ਗ਼ਮ ਨੂੰ ਪਾਸਾ ਦੇ ਲਿਆ।
”ਸੀਤੋ ਤੈਥੋਂ ਭੀਖ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਛੱਡ ਦੇ?”
”ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਮਰਨਾ ਈ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਏ ਤਾਂ ਮਰ।” ਸੀਤੋ ਬਦਦੁਆ ਦੀ ਨਫ਼ਰਤ ਛੱਡ ਗਈ।
ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਜੱਗੋ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਕਿ ਸੀਤੋ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫੁੱਲ ਤੋੜ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ, ਕਿਸੇ ਦਿਲ ਦਾ ਰੁਗ਼ ਭਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਸਕੂਲ ਦਾ ਵਿਹੜਾ ਦੇਖਿਆ। ਓਥੇ ਮੁਰਦੇਹਾਣੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਧੌਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੱਜਰਾ ਪਾਣੀ ਸਿੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਾਸਟਰ ਦਾ ਪਿੰਡਾ ਸੇਕ ਮਾਰ ਉਠਿਆ। ਉਹ ਹੌਂਕਦਾ ਹੌਂਕਦਾ ਕਾਰੇ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਪਰਤ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ, ਕਾਰਾ ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰਤਨੋ ਬਿਨਾ ਕੁਦਰਤੀ ਘਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਧਾਹ ਮਾਰਦਿਆ ਵਾਂਗ ਆਖਿਆ,”ਮੇਰਾ ਇਕ ਕੰਮ ਕਰ, ਤੇਰਾ ਅਹਿਸਾਨ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਭੁਲਦਾ।” ਕਾਰੇ ਦੀ ਭਰਜਾਈ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਹਾਮੀ ਭਰੀ, ਤਾਂ ਉਸ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਈ। “ਜੱਗੋ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਮਿੰਟ ਬੁਲਾ ਦੇ?”
ਰਤਨੋ ਭਾਬੀ ਨੂੰ ਜਸਬੀਰ ਦਾ ਸੂਤਿਆ ਮੂੰਹ ਦੇਖ ਕੇ ਤਰਸ ਆ ਗਿਆ। “ਹੱਛਾ, ਮੈਂ ਵਾਹ ਲਾ ਕੇ ਵੇਖਦੀ ਆਂ।”
ਉਸ ਮਨ ‘ਚ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਸੋਚਿਆ ਤੇ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਗਈ।
ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਨਲਕੇ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਲਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਪੂਰੇ ਜਨਮ ਦਾ ਤਿਹਾਇਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਹ ਸਵਾਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਆ ਡਿੱਗਾ। ਰੱਤੋ ਝੱਟ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ।
“ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਥਾਲੀ ਫੇਰਦੀ ਮਿਲ ਪਈ। ਉਸ ਤਗੀਦ ਕੀਤੀ ਏ, ਜਾਵੇ ਨਾ, ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਆਈ।” ਏਨੀ ਆਖ ਕੇ ਉਸ ਚਾਹ ਧਰ ਦਿੱਤੀ।
ਜਸਬੀਰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀ ਝੂਰਦਾ ਰਿਹਾ। ‘ਜੇ ਮੈਂ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ, ਇਸ ਜਾਨ ਖਾਣੀ ਬਿਪਤਾ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕਿਉਂ ਵੇਖਦਾ? ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਹੋ ਜੂ, ਪਰ ਇਸ ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ।’
ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਖੜਕਦੀ ਗੁਰਗਾਬੀ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਦਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਤੀਲ੍ਹਾ ਤੀਲ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੱਗੋ ਨੇ ਦੋ ਲੱਡੂ ਤੇ ਪਕੌੜੇ ਰੱਤੋ ਦੇ ਛੰਨੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਸੈਨਤ ਦੇ ਕੇ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਗਈ। ਨਾ-ਮੰਨੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਉਹ ਉੱਠਿਆ, ਅੱਗੇ ਜੱਗੋ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹੀ ਖਲੋਤੀ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ; ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਉਮਰ ਭਰ ਦੀ ਦੇਣਦਾਰ ਹਾਂ।” ਵੱਟਾਂ ਭਰੀ ਵਰੀ ਵਿਚ ਖਿੜੀ ਮਹਿਕੀ ਵੇਲ ਵਾਂਗ, ਉਹ ਜਸਬੀਰ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗਣ ਲਈ ਔਹਲੀ।
ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਈ।
“ਦੇਖ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਇਕ ਅਛੂਤ। ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਸੁੱਚੀ ਰਹਿ। ਪਾਗਲ ਮਨ ਵੱਸੋਂ-ਬਾਹਰਾ ਤੈਨੂੰ ਹਾਕ ਮਾਰ ਬੈਠਾ। ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।” ਕੁੜੀ ਦੇ ਕਜਲਾਏ ਨੈਣ ਤ੍ਰਿਪ ਤ੍ਰਿਪ ਚੋ ਪਏ।
“ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ; ਮੇਰੇ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਤੇਰੀ ਬਦਨਾਮੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ।” ਉਸ ਆਪਣੀ ਮਾਰੂ ਪੀੜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੰਨੀਆਂ ਦੱਬੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
ਰਤਨੋ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਗਲਾਸਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਰੱਖ ਗਈ। ਜੱਗੋ ਨੇ ਲੱਡੂਆਂ ਵਾਲੀ ਥਾਲੀ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦੱਤੀ।
“ਤੇਰੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ, ਜ਼ਹਿਰ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਏ;ਪਰ ਖਾਵਾਂਗਾ ਨਹੀਂ, ਬੁੱਢੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵੀ ਕਰਨੀ ਏ।” ਉਸ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ, ‘ਆਖਰ ਮੇਰਾ ਕਸੂਰ ਕੀ ਸੀ? ਮੈਂ ਇਥੇ ਰਿਹਾ ਕਾਹਦੇ ਆਸਰੇ?’ ਬੁਖਾਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰਤੀ ਮਸੀਂ ਕਾਬੂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ।
ਜੱਗੋ ਪਹਿਲੋਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਸੁਹਣੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੋਨੇ ਵਰਗਾ ਮੁੰਡਾ ਪਿੱਤਲ ਪੀਲਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, “ਯਾਦ ਕਰੇਂਗੀ?’ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕਿੰਨੀ ਬਕਵਾਸ ਹੈ।’
“ਜੱਗੋ ਹੁਣ ਤੂੰ ਜਾਹ, ਰੁਕ ਨਾ। ਇਕ ਵਾਰ ਤੇਰਾ ਮੂੰਹ ਵੇਖਣਾ ਸੀ, ਸੋ ਤੇਰਾ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।”
ਕੁੜੀ ਲਈ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਘੁੱਟਾਂ ਵੀ ਦੂੱਭਰ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਉਹ ਬੁੱਕੀਂ ਹੰਝੂ ਡੋਲ੍ਹਦੀ ਰਹੀ। ਪਰ ਸਿਵਾਏ ਰੋਣ ਝੂਰਨ ਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਸਬੀਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਤੇ ਉਹ ਹਾਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਮੁੜ ਮੁੜ ਵੇਖਦੀ ਤੁਰ ਗਈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੰਜੇਬਾਂ ਗੁੰਗੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੰਡਾ ਏਨਾ ਨਿਢਾਲ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਖਲੋਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਸੀ। ਰੱਤੋ ਭਾਬੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਉਠਾ ਲਿਆ।
“ਕਿਉਂ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੁਆਦ?” ਭਾਬੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਭਰਪੂਰ ਨਿਹੋਰਾ ਜਣਾਇਆ।
“ਭਾਬੀ ਹੁਣ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰ, ਫੁੱਲ ਸੁਆਹ ਤੇ ਜਿੰਦ ਤਬਾਹ।”
“ਤੂੰ ਮੂੰਹੋਂ ਮੰਗ, ਤੈਨੂੰ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹਾਜ਼ਰ।” ਰੱਤੋ ਨੇ ਬਾਂਹ ਕੱਢ ਕੇ ਜਸਬੀਰ ਨੂੰ ਕਲਾਵੇ ‘ਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਹ ਸਮਝਦੀ ਸੀ ਲੋਹਾ ਗਰਮ ਹੈ।
“ਤੂੰ ਵੀ ਮਰੇ ਦਾ ਪੋਸ਼ ਲਾਹੁਣ ਲੱਗੀ ਏਂ।”
ਉਸ ਨੂੰ ਕਰੋਧ ਆ ਗਿਆ।
“ਤਾਂਹੀਏ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦਾ ਫਿਰਦਾ ਏਂ।”
ਭਾਬੀ ਨੇ ਆਸ ਲਾਹ ਕੇ ਮਿਹਣਾ ਮਾਰਿਆ।
“ਭਾਬੀਏ, ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵੇਖ ਲਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਰਗਾਹੋਂ ਧੱਕੇ ਮਿਲਣ ਉਹਨੂੰ ਹਾਰ ਕਿੱਥੋਂ।” ਉਸ ਪੈਰ ਪੁਟਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, “ਫਿਰ ਵੀ ਤੇਰਾ ਅਹਿਸਾਨ ਚੇਤੇ ਰੱਖਾਂਗਾ।”
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੂੰਹ ਅੰਨ੍ਹੇਰੇ ਹੀ ਉਹ ਬਿਸਤਰਾ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਕਰਤਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਤੇ ਮੁੜ ਲੈ ਚੱਲਣ ਲਈ ਯਾਰੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਤਾਣ ਲਾਇਆ। ਪਰ ਉਸ ਇੱਕੋ ਨਾਂਹ ਫੜੀ ਰੱਖੀ। ਮਾਂ ਬਾਪ ਨੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ, ਉਸ ਸਿਰ ਫੇਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਦੇਸ ਚੰਦਰਾ ਚੰਦਰਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪੁਜਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੂਰੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਦੇਹ ਤੋੜਵੇਂ ਕੰਮ ਵਿਚ ਵੀ ਜੱਗੋ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੌਰਾ ਕਰੀ ਰਖਿਆ।
ਅੱਜ ਫੇਰ ਉਹ ਉਸੇ ਪਾਂਧੀ ਤੇ ਖਲੋਤਾ ਓਪਰਾ ਓਪਰਾ ਝਾਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਧਮੱਚੜ ਵਿਚ ਧੂੜ ਦੇ ਵਰੋਲੇ ਉਠ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਾਸਟਰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਫਰੇਰਾ ਹਨੇਰੀਆਂ ਵਿਚ ਲੀਰੋ ਲੀਰ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ। ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਅੱਠ ਸਾਲ ਵਰਗਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮਿਟ ਚੁਕੇ ਸਨ। ਡੇਰੇ ਦਾ ਨਵਾਂ ਭਾਈ ਟੋਕਰੀ ਚੁੱਕੀ ਰੋਟੀਆਂ ਮੰਗਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੋਟ, ਪੈਂਟ, ਟਾਈ ਤੇ ਸ਼ੇਵ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਿਆ ਸੀ।
‘ਕਾਸ਼! ਮੈਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਆਦਮ ਨਾ ਸਹੀ, ਮਾਲੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਾਂ।’ ਫਿਰ ਉਹ ਰਵਾਂ ਰਵੀਂ ਕਾਰੇ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਵੜਿਆ। ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਪਰ ਲਿਬੜੇ ਬਾਲ ਨੂੰ ਚੁਕ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ, ਮੁੰਡਾ ਕਾਰੇ ਤੇ ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ ਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਹੈਰਾਨ ਹੋਈ ਗੁਲਾਬ ਕੌਰ, ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਤੱਕ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਭਾਬੀ ਜੀ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ!! ਮੈਂ ਜਸਬੀਰ, ਮਾਸਟਰ।” ਏਨੀ ਆਖ ਕੇ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਖਿੜਿਆ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮ ਲਿਆ।
“ਵੇ ਜੱਸੂ!….ਤੂੰ!?” ਗੁਲਾਬੋ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਇਕਦਮ ਸਾਰੀ ਟਹਿਕ ਪਈ।

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ