admin

ਕੜੱਕੇ ਵਿਚ ਅੜਿਆ, ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਦਾ ਭੰਨਿਆ ਤੇ ਆਕੜਿਆ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ: ਸਾਡਾ ਕਸੂਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸਾਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਭੁੱਖ, ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਕੁਹਜ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ। ਸੱਚਾਈ ਤੇ ਇਖਲਾਕੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਅਸਾਂ ਆਪਣੇ ਵਰੋਸਾਏ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਫੜ੍ਹਿਆ ਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜੰਗਲੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਤੁਰ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਅੱਜ ਦੇ ਸਾਇੰਸੀ ਜੁੱਗ ਤਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹੋਂ ਪੁਟ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਰਾਜ ਲਿਆਉਣ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਹਕੂਮਤ ਤਾਰੀਖ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜ਼ੰਜੀਰ ਪਾ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਲੋੜਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਜਿਹੜੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਤਾਰੀਖ ਦੇ ਸਾਰਥਕ ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਹਾਣੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਆਂ; ਇਸ ਕਾਂਗਰਸੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਡਾਕੂ ਤੇ ਕਾਤਲ ਸਮਝੇ ਗਏ ਆਂ। ਇਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਜੁੰਡੀਦਾਰ ਚਿਆਂਗ ਕਾਈਸ਼ਕ, ਮਾਓ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਯੀਨਾਨ ਦੇ ਖਤਰਨਾਕ ਡਾਕੂ ਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕਿਥੇ ਐ ਚਿਆਂਗ ਕਾਈਸ਼ਕ, ਉਹਦੀ ਮੀ ਲਿੰਗ ਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ? ਉਹਦੀਆਂ ਅਨੀਂਦਰੇ ਮਾਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਝਪਕਾ ਖਾਧਾ ਪਰ ਉਹਦੀ ਰੂਹ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਉਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਤੋਂ ਨੱਠ ਕੇ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਕਾਂਗਰਸੀ ਕਾਨੂੰਨ, ਜਿਹੜਾ ਅਸਲ ਵਿਚ ਨੰਗੀ ਸੰਗੀਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਏ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕੀ ਖਲੋਤਾ ਏ। ਇਸ ਨੂੰ ਤੋੜੇ ਬਿਨਾ ਲੋਕ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ-ਮਨੁੱਖ ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਕੋਹੜ ਉਤੇ ਸਦੀਵੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਇਖਲਾਕੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਹਥਿਆਰ ਚੁਕ ਕੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਪੁੰਨ ਅੱਜ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਦਾਂ ਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਮਿਹਨਤੀ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਤੋੜ ਸਕਦੇ ਆਂ । ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਕੁਲ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ਆਂ। ਸਾਡਾ ਰਾਹ ਗਲਤ ਨਹੀਂ। ਲਹੂ ਡੋਲ੍ਹਵੀਂ ਮੌਤ ਸਾਡੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੰਜ਼ਲ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਵੀ ਲਿਆਵੇਗੀ। “ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ! ਇਨਕਲਾਬ, ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ।” ਉਸ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਲਗਨ ਨਾਅਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਟ ਪਈ। ਬਾਹਰ ਖੂਬਸੂਰਤ ਪ੍ਰਭਾਤ ਅੰਗੜਾਈ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ।
ਬਰਾਬਰ ਕੜੱਕੇ ਵਿਚ ਅੜਿਆ ਬਾਬਾ ਮਿਰਗਿੰਦ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਆਪਣੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਸਹਾਰੇ ਮਾਰ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਪੀ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਇਕਦਮ ਕਿਵੇਂ ਭਵਕ ਪਿਆ? ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਰੀ ਤੇ ਹੁਸੀਨ ਜਵਾਨੀ ਉਤੇ ਤਰਸ ਆ ਗਿਆ। ਗੋਰਾ ਨਿਛੋਹ ਚਿਹਰਾ, ਚਮੋਟੇ ਦੀਆਂ ਮਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਅੰਬ ਦੇ ਸੰਧੂਰੀ ਰੰਗ ਵਾਂਗ ਸੁਜਿਆ-ਨਿਖਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਫਿਹ ਸੁੱਟੀਆਂ ਸਨ। ਸਿਪਾਹੀ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਤੇ ਸਤਵੰਤ ਯਮਰਾਜ ਦੇ ਪਾਲੇ ਕਸਾਈ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਉਂਗਲਾਂ ਇੱਟਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਵਿਚੇ ਵਿਚ ਕਸੀਸ ਵੱਟ ਕੇ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਪਰ ਮੂੰਹੋਂ ਨਹੀਂ ਉਭਾਸਰਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਬਾਹਰੋਂ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਉਤੇ ਮੁਸਕਾ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਆਗੂ ਜੇ ਦੁਖਾਂ ਨੂੰ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਹਾਂਗਾ; ਦੂਜੇ ਸਾਥੀ ਪੁਰਸਲਾਤ ਉਤੇ ਕਿਵੇਂ ਤੁਰਨਗੇ? ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ, ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦਸਮੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਛੇਵਾਂ ਪਿਆਰਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ, ਬੁਚੜਾਂ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਗਲ ਹੋਣ ਲਈ ਜਿਉਂਦਾ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਬਾਬੇ ਦਾ ਗੁਨਾਹ ਐਨਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਕਲ ਵਿਚ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਆਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਢਾਈ ਗਜ਼ ਦੇ ਖੱਟੇ ਪਰਨੇ ਨਾਲ ਲੱਕ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਹਿਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਪੂਰਨ ਭਰੋਸਾ ਸੀ, ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀਆਂ ਟਾਹਰਾਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀ ਕਾਂਗਰਸੀ ਸਰਕਾਰ, ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰੇਗੀ ਤੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੀਮਤ ਉਤੇ ਛੱਡੇਗੀ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਪੀੜ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਦੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਚੋਭਾਂ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪੂੰ ਮਰ ਕੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਝਗੜਾ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ, ਸਾਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ ਔਰਗੇਨਾਈਜ਼ਰ ਤੇ ਆਗੂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਾ। ਇਹ ਰਹਿਬਰ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਰੂੰ ਖੇਰੂੰ ਹੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰ ਲਵੇਗਾ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਰਾਜ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਪੁਟਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਜੁੜਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਆਖਿਆ, “ਅਸੀਂ ਇੱਕੀ ਹਿੱਸੇ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਸੰਗਤ, ਵੀਹ ਹਿੱਸੇ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੇ ਆਂ, ਫੌਰਨ ਇਸ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਵੇ?” ਗੁਰੂ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਨਿਸਚਾ ਧਾਰੀ ਬੈਠਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਫਾਦਾਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਪਰ ਸੰਗਤ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਗੁਰੂ ਉਲੰਘਣਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਪਰ ਅੱਜ ਮੈਂ ਸਵਾ ਲੱਖ ਖਾਲਸਾ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਖਾਂ? ਕੜੱਕਿਆਂ ਦਾ ਕਸਾਅ ਸਾਨੂੰ ਸਾਹ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦਿੰਦਾ। ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਵਾਂ? ਕਿਵੇਂ ਨਸਾਵਾਂ? ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਵਧਾ ਸਕਾਂਗਾ? ਨਹੀਂ, ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਮੋਹ ਵਾਲੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਵੀ ਉਠ ਪਈ।
ਪੁੱਤਰ ਵਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਵਿਚੇ ਵਿਚ ਖੋਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਖਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਬਾਪ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਦਿਲ ਦੀ ਛੱਲ ਇਕ ਖਾਸ ਥਾਂ ਆ ਕੇ ਖਲੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛਾਤੀ ਲਾ ਕੇ ਉਹਦੀ ਰੂਹ ਨੇ ਪਿਤਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਘੁੱਟ ਭਰੀ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਲਈ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਤਸੀਹਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਭਰ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਤੇ ਕਾਤਲ ਬਾਬਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਆਪਣੇ ਬਿਮਾਰ ਬੇਟੇ ਹਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਖੁਦਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਬਾਪ ਦੀ ਅਰਜੋਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਪੁੱਤਰ ਵਾਸਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਬਾਬੇ ਅੰਦਰਲਾ ਘੋਲ ਆਸਤਕ ਤੇ ਨਾਸਤਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ ਵਿਚ ਅੜ ਗਿਆ। ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਗਤੀ ਤੇ ਉਮਰ ਭਰ ਦੇ ਸਿਰੜ ਉਤੇ ਗਰਬ ਸੀ। ਉਸ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ, ਮੈਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨਾਲ ਆਪ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ। ਮੇਰਾ ਨਸ਼ੰਗ ਕੁਤਰਾ ਕਰ ਲੈਣ; ਪਰ ਮੇਰੇ ਮਿਹਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਆਖਣ।
ਜਦੋਂ ਦਾ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਡਿਪਟੀ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਆਈ.ਜੀ. ਸ਼ਰਮੇ ਕੋਲੋਂ ਨਵੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਕੜੱਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਮਾਰਿਆ। ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹ ਵੀ ਭੇਜ ਦਿਤੀ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਟੁਟੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਨਾਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਮਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਨੀਲ ਤੇ ਸੋਜੇ ਨਾਲ ਉਹ ਬਦਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਨ ਭਰ ਕੇ ਆਖਿਆ: “ਬਾਬਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰਨਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਰਨਾ ਹੀ ਸੀ; ਮੇਰਾ ਰਾਹ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਸੀ; ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਉਮਰ ਵਿਚ ਕਾਤਲਾਂ ਅੱਗੇ ਲਿਆ ਸੁਟਿਆ।”
“ਪੁੱਤਰਾ ਭੀੜ ਤੇ ਬਿਪਤਾ ਵਿਚ ਸਿੰਘ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਐਨੀ ਚੰਗੀ ਮੌਤ ਨਾ ਮਿਲਦੀ। ਪਰ ਏਸੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸੌ ਵਾਰੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਚਾਹੁੰਦਾ ਆਂ। ਤੂੰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਤਾਣਾ ਪੇਟਾ ਉਲਝਣੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਏਂ। ਪਰ ਛੁਟਕਾਰਾ…।” ਉਸ ਲੰਮਾ ਹਉਕਾ ਭਰ ਕੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗਲ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ। “ਵੇਖੇਂ ਵੀ ਨਾ, ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਵਿਚ ਅੱਜ ਤੇ ਭਲਕ ਦਾ ਹੀ ਫਰਕ ਐ। ਪਰ ਤੇਰੀ ਬਾਕੀ ਬਚਦੀ ਅੱਧੀ ਸਦਾ…।” ਗੱਲ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੁਕ ਗਈ।
“ਢਹਿੰਦੀ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਮੈਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਈ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਸ਼ਮ੍ਹਾਂ ਬਲਦੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਰਬੀ ਆਹੂਤੀ ਵਜੋਂ ਪਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ…।”
“ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਉਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖ ਪੁੱਤਰਾ! ਖਬਰੇ ਤੈਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੋਰ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ।” ਬਾਬਾ ਹਾਲੇ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ।
“ਬਾਬਾ ਜੀ, ਭੋਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛੱਡੋ; ਭੁਖੇ ਬਘਿਆੜਾਂ ਮਾਸ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਹੁਣ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਰਮ ਸਲੂਕ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ, ਸਮਝੋ ਅੱਜ ਹੀ ਰਾਤ ਨੂੰ…।” ਉਸ ਕੇ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਨਾ ਕੀਤੀ।
ਸੀਖਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਰੋਟੀ ਲਿਆ ਰੱਖੀ। ਪਾਣੀ ਵਾਲਾ ਡੋਲ੍ਹਣਾ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਫਰਸ਼ ਉਤੇ ਉਲਟ ਗਿਆ। ਉਹਦੇ ਅੰਗ ਥਿੜਕ ਥਿੜਕ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
“ਬਾਬਾ ਜੀ…!” ਸਿਪਾਹੀ ਮੁੰਡਾਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਇਆ।
ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਅੱਖਾਂ ਭਰਨ ਤੋਂ ਤਾੜ ਗਿਆ: ਅਸੀਂ ਝਟ ਬਿੰਦ ਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਆਂ। ਉਸ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਕਿਹਾ: “ਸਾਥੀਆ, ਇਕ ਗੱਲ ਯਾਦ ਰੱਖਿਓ, ਮਰ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਰਹੇ ਆਂ। ਮਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਅਸਲ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਉਤੇ ਚਾਨਣ ਹੀ ਸੁੱਟ ਸਕਦੇ ਆਂ, ਪਰ ਉਸ ਟਿਕਾਣੇ ਉਤੇ ਗੋਲੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ ਮਾਰਨੀ ਪੈਣੀ ਏਂ, ਜਦੋਂ ਮਰਜ਼ੀ ਮਾਰ ਦਿਉ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਰਨ ਦਾ ਭੋਰਾ ਜਿੰਨਾ ਅਫਸੋਸ ਨਹੀਂ। ਕਦੇ ਤੈਨੂੰ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਮਿਲੇ; ਆਖਰੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਈਂ: ਹਜ਼ਾਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਵਿੱਖ ਸਾਡਾ ਹੈ।”
ਸਿਪਾਹੀ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਸੀਖਾਂ ਵਿਚ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਟੁਟੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਘੁਟ ਲਈਆਂ। ਪੀੜ ਰੂਹ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪੁਲਾੜ ਚੀਰ ਗਈ; ਪਰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਕਸੀਸ ਵੱਟ ਕੇ ਮੁਸਕਾ ਪਿਅ। ਬਾਬੇ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਥਾਪੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, “ਪੁੱਤਰ! ਥਾਏਂ ਦੜ ਜਾਹ। ਲੜਿਆ ਨਿਰਾ ਬਾਹਰੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ; ਅੰਦਰੋਂ ਵੀ ਪਟਾਕੇ ਪਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਐ।”
“ਤੁਹਾਡੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਫੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਏ; ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਪੁਆੜਾ ਪਾਇਆ ਏ।” ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਫੂਕ ਮਾਰੀ।
“ਤੇਰੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ! ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਗੱਦਾਰੀ ਦਾ ਦੁਖ ਹੈ। ਪਰ ਦੋਸਤ, ਜੋ ਜੀਏਂਗੇ ਸਹਿਰ ਦੇਖੇਂਗੇ।” ਉਹਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨੂਰਾਨੀ ਜਲਾਲ ਵਿਚ ਸੇਕ ਮਾਰ ਉਠਿਆ।
ਓਸੇ ਰਾਤ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬਾ ਮਿਰਗਿੰਦ ਨੂੰ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚੋਂ ਸੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਗਾ ਲਿਆ। ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਦੇ ਅਨੀਂਦਰੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਹੀ ਸੌਂ ਗਏ ਸਨ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਆਖਿਆ: “ਬਾਬਾ ਜੀ, ਵੱਡੇ ਵਾਰੰਟ ਆ ਗਏ।”
“ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ਪੁੱਤਰਾ, ਭਗਤਾਂ ਬਿਨਾ ਭੀੜਾਂ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਸਹਿਣੀਆਂ।” ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਬਾ ਆਪਣੀ ਲਗਨ ਵਿਚ ਪਾਠ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
“ਬਾਬਾ ਤੂੰ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਕੇ ਵੇਖ ਲੈ?” ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਚੋਟ ਮਾਰੀ।
“ਪੁੱਤਰ ਪੁੱਤਰ! ਜਿਹੜਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਹੱਸ ਕੇ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਖਸ਼ ਰਿਹਾ ਏ; ਹੁਣ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਭਲਕੇ ਮਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਜਿੰਦ ਲਈ ਭੀਖ ਮੰਗਾਂ? ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਤੂੰ ਵੇਖੇਂਗਾ, ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਕਿਵੇਂ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉਤੇ ਪੁੱਠ ਹੱਥ ਦਾ ਥੱਪੜ ਮਾਰਦਾ ਏ।” ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਾਗਰ ਸ਼ਕਤੀ ਜਵਾਰਭਾਟੇ ‘ਤੇ ਆਈ ਹੋਈ ਸੀ।
ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉਤੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਕਾਲਾ ਭੂਰਾ ਠੰਢੇ ਫਰਸ਼ ‘ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਤੀਂ ਠੰਢ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਵੱਖੀਆਂ ਨੇ ਚਸਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੱਟਾਂ ਦੇ ਅਕੜਾਅ ਨੇ ਹਿੱਲਣਾ ਵੀ ਦੁੱਭਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੀਤ ਵਾਅ ਦਾ ਬੁੱਲਾ ਸੀਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਵੜ ਕੇ ਉਹਦੇ ਲੂੰਅ ਕੰਡਿਆਂ ਵਾਂਗ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਗਿਆ। ਜਦ ਉਸ ਦੁਬਾਰਾ ਭੂਰਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਤੇ ਲੈਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਆਖਿਆ, “ਹੁਣ ਭੂਰਿਆਂ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡ ਦਿਓ।”
“ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਕਫਨ ਨਹੀਂ ਦਿਓਗੇ?” ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਪਰਤੀ ਚੋਟ ਨਾਲ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀਆਂ ਖਾਨਿਓਂ ਗਵਾਚ ਗਈਆਂ।
ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ। ਠੰਢੀ ਹਵਾ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਜ਼ਾਲਮ ਬਣ ਬਣ ਬਰਛੀਆਂ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟਾਰਟ ਹੋਏ ਨੀਲੇ ਟਰੱਕ ਵਿਚ ਚਾੜ੍ਹ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਦੀ ਲਾਲ ਪੱਟੀ ‘ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਰਹੋ’ ਦੇ ਹੋਕਰੇ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਿਪਾਹੀ ਵਰਾਂਡੀਆਂ ਵਿਚ ਕੱਸੇ ਘੁੱਗੂ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਰੋਟੀ ਦੇਣ ਆਏ ਸਿਪਾਹੀ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਜਾਣ ਕੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬੈਠਦਿਆਂ ਉਸ ਦਾ ਦਰੜਿਆ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਮੁੜ ਆ ਘੁਟਿਆ। ਪੀੜ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਗਲੇ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਬਾਕੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਦੁਰਗੰਧ ਨੇ ਦੋਸਤੀ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਨਾਲ ਅੰਗੂਠਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਟਰੱਕ ਭਰੜਾਈ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਕੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਮੁੜ ਸੈਲਫ ਮਾਰਿਆ, ਉਹ ‘ਦਨਦਣਾ’ ਪਿਆ।
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸਿਪਾਹੀ ਠੰਢ ਨਾਲ ਸੁਕੜੇ ਸਨ ਜਾਂ ਭੈ ਕਾਰਨ ਪਰ ਚੁਪ ਚੁਪ ਉਲੂਆਂ ਵਾਂਗ ਝਾਕ ਜ਼ਰੂਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਡਰਾਈਵਰ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਾਤਲ, ਇਖਲਾਕ ਦੇ ਚੋਰ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦਾ ਭਾਰ ਉਹਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਜਮਾਂ ਦੇ ਵੇਲਣਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਅੰਦਰ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੇ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਲੇਖਾ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਫਾਦਾਰ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਪਾਬੰਦ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਹੈ। ਉਹ ਡੋਲਿਆ ਤੇ ਥਿੜਕਿਆ। ਪਰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਨੇ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਜਾਗੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਰਸਾਤਲ ਵਿਚ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ। ਅਫਸਰੀ ਹੈਂਕੜੇ ਭੂਸਰੇ ਸਾਹਨ ਵਾਂਗ ਗੜਾ ਚੁੱਕ ਖਲੋਤੀ।
ਟਰੱਕ ਬਾਬੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭੁਲਾਣੇ ਵੱਲ ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਤੁਰਿਆ। ਉਸ ਸੋਚਿਆ, ਮੇਰੀ ਕੋਠੜੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣਗੇ। ਉਸ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸੁਆਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡੀ। ਮੇਰੀ ਸ਼ਨਾਖਤ? ਨਹੀਂ ਮਿਰਗਿੰਦ, ਇਹ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਵਾਲਾ ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲਾ ਪੜ੍ਹਨਗੇ। ਵੇਖੇਂ ਵੀ ਨਾ, ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਆਖਣ। ਇਸ ਹਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬੜਾ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਉਂ ਤੇਜ਼ ਲਾਈਟ ਕਰਾਸ ਕਰਦੀ ਵੇਖ, ਬਾਬਾ ਉਠ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਆ।
“ਇਨਕਲਾਬ, ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ! ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ!…।” ਉਹ ਮੁੱਕੀਆਂ ਵਟ ਵਟ ਉਚੀ ਉਚੀ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਤਵੰਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਡੌਲਿਓਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆ। “ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ!” ਉਹ ਇਨਕਲਾਬ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁੱਤੇ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਹਲੂਣਦਾ ਰਿਹਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੁਲਾਣੇ ਤੋਂ ਪੌਣਾਂ ਮੀਲ ਪਿਛਾਂਹ ਹੀ ਟਰੱਕ ਕੱਚੇ ਲਾਹ ਲਿਆ। ਸੜਕ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿਥ ਨਾਲ ਟਰੱਕ ਇਕ ਟਾਹਲੀ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਹੇਠਾਂ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾਇਆ। ਉਹ ਬਰਾਂਡੀਆਂ ਵਿਚ ਲਪੇਟੇ, ਮੋਢੇ ਰਾਈਫਲਾਂ ਚਾੜ੍ਹੀ ਆ ਗਏ। ਕੁਝ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਤੁਰਦਿਆਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ, “ਕੋਈ ਅੜਤਲੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਲੱਭੋ। ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਾ ਲੱਗੇ।” ਉਹਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਇਰਾਦੇ ਵਾਲਾ ਸਾਬਤ ਕਦਮ ਅਫਸਰ ਦਿਸਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਠੀਕ ਐ ਜਨਾਬ, ਬਸ ਪੰਜਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਆਏ।” ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਨੇ ਥਿੜਕਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੇ ਧੜਕਦੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਤਵੰਤ ਇਉਂ ਕਾਹਲਾ ਕਾਹਲਾ ਭੱਜ ਨੱਠ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਰੱਬ ਉਹਦਾ ਬੁੱਤ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗਾ ਆਤਮਾ ਪਾਉਣੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਪੈਰ ਮਾਸ ਦੀ ਥਾਂ ਮੋਈ ਲੱਕੜ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰੁੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਦੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ‘ਹਾਅ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਮਾਰਨ ਲਈ ਪਲ ਕੁ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਅੱਖ ਨਾ ਉਘਾੜੀ। ਬਿਲਕੁਲ ‘ਨਾਂਹ’ ਦੇ ਰੋਲ ਵਾਲੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਘੁੰਮੀ ਗਿਆ। ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਉਖੜੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਸਾਥ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਅੜਤਲਾ ਲੱਭਣ ਲਈ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਗਵਾਚ ਗਏ।
“ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਥੱਲੇ ਲਾਹ ਲਿਆਵੋ।” ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਟਰੱਕ ਵਿਚਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ।
ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਝਟ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਿਪਾਹੀ ਯਾਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਪਿਛੋਂ ਇਕੱਠੇ ਉਤਰੇ। ਇਕ ਪਲ ਦੀ ਵਿਹਲ ਵਿਚ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਆਖਿਆ, “ਭਰਾ ਬਣੀਂ ਮਰਦ ਦਾ ਬੱਚਾ।”
ਉਤਰ ਵਿਚ ਭਰਾ ਨੇ ਉਹਦਾ ਦੁਖਦਾ ਹੱਥ ਘੁਟਿਆ, ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਪੀੜ ਵਿਚੋਂ ਇਲਾਹੀ ਸੁਆਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਸਿਪਾਹੀ ਉਹਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨਹੀਂ, ਕਲਚਰਲ ਸਾਂਝ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਭੁੱਖ ਹੈ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਵੀ ਪਾਲੇ ਕਾਰਨ ਧੁੜਧੁੜੀਆਂ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਹਾਂ ਬਈ ਮਿਹਰ ਸਿਆਂ! ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰ।” ਥਾਣੇਦਾਰ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਸਪਰੇ ਪੰਪ ਵਾਂਗ ਉਠੀ। ਉਸ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਭੁਲਾਵੇ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹ ਮਾਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦਿਆਂ ਨਾ ਵੇਖ, ਉਸ ਗੱਲ ਅਗਾਂਹ ਵਧਾਈ, “ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤੇਰੀ ਸੋਨੇ ਵਰਗੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ ਜਾਵੇ। ਤੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾਂ, ਮੂੰਹ ਮੰਗੀਆਂ ਰਿਆਇਤਾਂ। ਮੈਂ ਆਈ. ਜੀ. ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਟੇਟ ਵਿਚ ਏ. ਐਸ. ਆਈ. ਭਰਤੀ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦੇ ਆਂ। ਕਿਉਂ?”
“ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਗੱਦਾਰੀ ਕਰਾਂ? ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਰਵਾਵਾਂ; ਹੈ ਨਾ?” ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮਨ ਮੁੜ ਤਾਅ ਖਾ ਗਿਆ। “ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ! ਤੂੰ ਮੀਰ ਮਨੂੰ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਏਂ ਤੇ ਅਸਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚੋਂ ਮੀਰ ਮਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ ਐ। ਨੈਗੇਟਿਵ ਪਾਜ਼ੇਟਿਵ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ; ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿਪਰੀਤ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ।” ਉਸ ਆਪੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜ਼ਬਤ ਵਿਚ ਲੈ ਆਂਦਾ।
“ਜੇ ਨੈਗੇਟਿਵ ਪਾਜ਼ੇਟਿਵ ਮਿਲ ਜਾਣ?” ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਬਿਨਾ ਸੋਚੇ ਹੀ ਕਹਿ ਮਾਰਿਆ।
“ਜਦੋਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਐ, ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਆ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਚਾਨਣ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਹਰ ਹਨੇਰੀ ਖੂੰਜ ਲਿਸ਼ਕਾ ਦੇਂਦਾ ਏ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਐ।” ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਤੇ ਜਵਾਨ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਤੂੰ ਮਰੇਂਗਾ।”
ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਸਾਂ ਫੁਰਕਾਰੀਆਂ। ਦੁਰਗੰਧ ਦੇ ਬੁੱਲੇ ਨੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਮਾਰਿਆ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਲੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿੱਥ ਨਾਲ ਘੇਰਾ ਘੱਤਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
“ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇ ਵਜੀਦ ਖਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ, ਜਦੋਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਦ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਨੇ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸੂਲਾਂ ਤਾਂ ਜੰਮਦੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤਿੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਐ। ਲੋਕਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਝੂਠਾ ਨੰਦ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਿੱਤਲ ਸਿਹੁੰ ਨਾ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ?” ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਟੁੱਟੀਆਂ ਤੇ ਠਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਕੱਛ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਈਆਂ।
ਪਿੱਤਲ ਸਿੰਹੁ ਦਾ ਇਕ ਵਾਰ ਅੰਦਰ ਹਿਲ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਪਾਸੇ ਬੁੱਕ ਕੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਅੱਗੇ ਆ ਖਲੋਤਾ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਮੌਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਾਊਂ ਸਮਝਦੇ ਆਂ। ਜਹਾਨ ਵੇਖੇਗਾ, ਤੂੰ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਕਿੱਲੇ ਗੱਡ ਕੇ ਬਹਿ ਰਹੇਂਗਾ: ਇਕ ਮਰਨਾ ਸਿਦਕ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਲਈ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਆਖਦੇ ਐ। ਦੂਜਾ ਮਰਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਐ, ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਨੰਗੀ ਚਿੱਟੀ ਗੱਦਾਰੀ ਹੈ। ਮਰਿਆ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵੀ ਸੀ, ਮਰੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਸਰਮਦ ਫਕੀਰ ਵੀ ਸੀ। ਕਿਹੜੇ ਮਰਨੇ ਵਿਚ ਅਨੰਦ ਤੇ ਇੱਜਤ ਐ, ਨਿਰਣਾ ਤੂੰ ਕਰ ਲੈ। ਤੇਰੇ ਮੋਢੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਟਾਰ ਨਕਸਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਇਨਾਮ ਐ। ਵੇਖੇਂ ਵੀ ਨਾ, ਅਸੀਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਵਾਂਗੇ; ਤੂੰ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰੇਂਗਾ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਤੋਂ ਪਿੱਤਲ ਸਿਆਂ, ਮਾਈ ਦਾ ਲਾਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਿਆ।” ਬਾਬੇ ਦੇ ਖੜਕਵੇਂ ਬੋਲਾਂ ਨੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਦੇ ਦੰਦ ਜੋੜ ਦਿਤੇ।
ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮਹਾਤਮਾ ਪੁਰਸ਼ ਤੋਂ ਸੁਣੀ ਕਥਾ ਯਾਦ ਆ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹਾਲ ਦੁਹਾਈ ਪਾਈ, ਤੂੰ ਕਲਮੂੰਹਿਆਂ, ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਏਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਆਇਆ ਵੇਖ ਬਾਬੇ ਨੇ ਮੁੜ ਆਖਿਆ, “ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨਾਲ ਗੱਦਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਡੋਗਰੇ ਵੀ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਹੀ ਦਾਹੜੀਆਂ ਕੇਸਾਂ ਵਾਲੇ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਸਿੰਘ ਸਨ ਪਰ…।”
“ਬਾਬਾ ਤੇਰੀ ਕੋਈ ਖਾਹਸ਼?” ਥਾਣੇਦਾਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੁਰਤ ਨੇ ਬਾਬੇ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
“ਹਾਂ ਹੈ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ! ਮੈਂ ਬਿਆਸੀ ਸਾਲ ਦਾ ਬੁੱਢਾ ਆਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੁਟ ਕੁਟ ਪੁੜੇ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ। ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਨੀ ਖਾ ਲਈ। ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਗਿਣ ਗਿਣ ਬਦਲੇ ਲਏ; ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਸ਼ਰੀਕ ਭਰਾ ਨਹੀਂ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਾਂ। ਸਮਝ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪੁਰਸਲਾਤ ਉਤੇ ਤੁਰਿਆ ਹਾਂ। ਡੋਲਿਆ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅੱਡੇ। ਹੁਣ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨੀ ਤੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਐ, ਉਹ ਵੀ ਹੱਸ ਕੇ ਖਾਵਾਂਗਾ। ਤੂੰ ਆਖਰੀ ਖਾਹਸ਼ ਆਖੀ ਹੈ; ਆਪਣੇ ਬਚਨ ‘ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹੀਂ?”
“ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਚਨ ‘ਤੇ ਕਾਇਮ ਹਾਂ, ਤੂੰ ਕਹਿ।” ਥਾਣੇਦਾਰ ਛਾਤੀ ਫੁਲਾ ਕੇ ਆਕੜ ਖਲੋਤਾ।
ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੱਗਾ, ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਬਾਬੇ ਦਾ ਸਿਰ ਹਿੱਲ ਗਿਆ ਏ। ਉਸ ਬਾਬੇ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਝੰਜਕਿਆ। ਬਿਰਧ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਰੋਕਣ ਉਤੇ ਵੀ ਨਾ ਰੁਕਿਆ।
“ਦੇਖ ਬਈ ਸਰਦਾਰਾ! ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਦੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਿਆ। ਤੇਰਾ ਭਾਣਾ ਮੀਠਾ ਲਾਗੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਦਰਿਆ ਦਿਲ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ ਏ, ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਝੋਲੀ ਅੱਡ ਕੇ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇ; ਮੈਨੂੰ ਸੌ ਵਾਰ ਕਤਲ ਕਰ ਲੈ, ਜਿਵੇਂ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰ ਲੈ; ਮੈਂ ਸੀਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।”
“ਬਾਬਾ ਜੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਦਮਾਗ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਏ?” ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਪਿਛਾਂਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਬਾਬੇ ਬਾਰੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਡਰ ਉਠ ਖਲੋਤੇ ਸਨ।
“ਜਦੋਂ ਬਾਪ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ; ਸਿਆਣੇ ਬੱਚੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਢ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ। ਬਾਬਾ ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਆ ਗਿਆ, “ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ! ਵੇਖੇਂ ਵੀ ਨਾ, ਆਪਣੇ ਲਈ ਮੈਂ ਅੱਜ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਤੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਵੀਂ ਤਕਦੀਰ ਐ। ਤਕਦੀਰ ਨੂੰ ਹੱਥੀਂ ਕੋਹ ਕੇ ਜ਼ਾਲਮਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੇਏਂਗਾ? ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸਿਰ ਨਾ ਵੱਢ। ਮੇਰੀ ਇਹੋ ਭੀਖ ਐ। ਇਨਕਲਾਬ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਦਾ ਮੁਕਤੀ ਦਾਤਾ ਏ। ਮੇਰਾ ਵਾਸਤਾ ਏ, ਰੁਕ ਜਾਹ; ਬੀਤਿਆ ਵੇਲਾ ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਤਾਰੀਖ ਦੀ ਸਦੀਵੀ ਲਾਹਨਤ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਹ।” ਬਾਬੇ ਨੇ ਯਮਰਾਜ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ।
“ਬਾਬਾ! ਤੈਨੂੰ ਚੰਗੇ ਭਲੇ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੁਚੜਾਂ ਕੋਲੋਂ ਤੈਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਭੀਖ ਨਹੀਂ ਮੰਗਣ ਦਿਆਂਗਾ। ਮੈਂ ਪਾਰਟੀ ਲੀਡਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦਾ ਆ, ਤੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟ ਜਾਹ।” ਉਸ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਪੁਕਾਰਿਆ, “ਦੇਖ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਪਖਪਾਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋੜਿਆ ਏ, ਸਮਾਜੀ ਜੋਕਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਵੀ ਫਿਹਇਆ ਏ। ਬਾਬੇ ਨੇ ਕੋਈ ਜੁਰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਜੰਗੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਹੀਰੋ ਰਿਹਾ ਏ। ਇਕ ਧਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਇਸ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮਾਰ ਕੇ ਤੂੰ ਪਾਪੀ ਨਾ ਬਣ। ਇਸ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਜਤਨਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਜ਼ਾ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਬੰਦਾ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਛਾਤੀ ਡਾਹੀ ਖਲੋਤਾ ਏ, ਮਾਰ ਗੋਲੀ।” ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੱਦਰ ਦੀ ਬੁਸ਼ਰਟ ਹਿੱਕ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀ। ਵਗਦੀ ‘ਵਾ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਖੁੰਢੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੁੱਸਾ ਅੰਦਰੋਂ ਸੇਕ ਮਾਰ ਉਠਿਆ।
“ਸ਼ੇਰਾ! ਬੁੱਢੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤਰ ਤੁਰ ਜਾਣ, ਇਹ ਜੱਗੋਂ ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿਆਂਗਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਮਰਾਂਗਾ।” ਬਾਬਾ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੱਗੇ ਆ ਅੜਿਆ।
“ਤੁਸੀਂ ਝਗੜਾ ਨਾ ਕਰੋ, ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਜਹਾਜੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿਆਂਗੇ।” ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਮਨੁੱਖੀ ਲਹਿਰ ਲੰਘਾ ਕੇ ਮੁੜ ਥਾਣੇਦਾਰੀ ਰਉਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ।
ਸਤਵੰਤ ਤੇ ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਟਿਕਾਣਾ ਲੱਭ ਆਏ। ਉਹ ਟਰੱਕ ਥਾਂਏਂ ਛੱਡ ਕੇ ਪਹਾੜ ਵਲ ਵਾਹਣਾਂ ਤੇ ਕਣਕਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਧੇ ਹੋ ਤੁਰੇ। ਛੋਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟਾਂਟਾਂ ਖੁਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਬੂਟਾਂ ਹੇਠਾਂ ਫਿਸਦੀਆਂ ਪਟਾਕੇ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਛੋਲਿਆਂ ਦੀ ਖੱਟੀ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਦੁਧਲੀ ਸੁਗੰਧ ਮਾਰੂ ਟੋਲੀ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਘੱਤ ਘੱਤ ਰੋਕਦੀ। ਪਰ ਜੁੰਡਲੀ ਹਰੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਮਿਧਦੀ ਕਈ ਖੇਤ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਈ। ‘ਵਾ ਨੇ ਮੁੜ ਮੱਥਿਆਂ ਵਿਚ ਠਿੱਕਰ ਭੰਨਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ ਜਿੰਨੇ ਸੂਏ ਦੀ ਪਟੜੀ ਆ ਚੜ੍ਹੇ। ਇਸ ਪਟੜੀ ਉਤੇ ਬਾਬਾ ਸਵੇਰ ਦਾ ਪਾਠ ਮੁਕਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਾਰੀਗਰਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਪਾਠ ਕਰਦਿਆਂ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਬੈਠਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਜੁੜ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਏਸੇ ਸੂਏ ਦੀ ਪਟੜੀ ਉਤੇ ਸੈਰ ਨਾਲ ਲੱਤਾਂ ਮੋਕਲੀਆਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬਿਰਧ ਨੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਪਟੜੀ ਉਤੇ ਪੈਰ ਪਾਇਆ, ਧੜੱਲੇ ਨਾਲ ਨਾਅਰਾ ਚੁੱਕ ਦਿੱਤਾ।
“ਇਨਕਲਾਬ… ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ।” ਮਿਹਰ ਨੇ ਵੀ ਮੁੱਕਾ ਵੱਟ ਕੇ ਸਾਥ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। “ਲੋਕ ਇਨਕਲਾਬ, ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਿਆ; ਜਿਹੜੇ ਲੰਮੀਆਂ ਤਾਣੀ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਨਾਅਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿਥ ਉਤੇ ਇਕ ਟਿਊਬਵੈਲ ਦੀ ਜਗ ਰਹੀ ਬੱਤੀ ਝਟ ਬੁਝ ਗਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਕੌੜਾ ਤੇਲ ਪਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸੱਚ ਵੇਖਣੋਂ ਵੀ ਡਰਦੇ ਸਨ। ਫਿਰਨੀ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਨਾਅਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਛਾਣ ਲਿਆ; ਪਰ ਉਠਣ ਦਾ ਹੀਆ ਨਾ ਕੀਤਾ।
ਸੂਏ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਝਾਲ ਆ ਗਈ। ਡਿਗਦਾ ਪਾਣੀ ਖਾਸ ਸ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਮਾਰ ਖਾਧੇ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗ ਰੋ ਜ਼ਰੂਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੋ ਕੁ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਵਿੱਥ ਉਤੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦੇ ਖੰਭੇ ਦਿਸਦੇ ਸਨ। ਚੁਗਲਾਂ ਦਾ ਜੋੜਾ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਦਾ ਟਾਹਲੀ ਤੋਂ ਉਡਿਆ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਕਣਕ ‘ਚ ਉਗੀ ਕਿੱਕਰ ਉਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ।
“ਇਹ ਕਣਕ ਤੇ ਅਹੁ ਕਿੱਕਰ ਜਨਾਬ।”
ਮੋਤੀ ਰਾਤ ਨੇ ਸੂਏ ਦੀ ਆੜ ਵਿਚ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਨਕਸ਼ਾ ਸਮਝਾਇਆ।
“ਹਾਂ, ਠੀਕ ਐ। ਚਲੋ ਬਈ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਵੋ, ਜਿਸ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰਨਾ ਏ।” ਉਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਹੱਥਲੇ ਪਸਤੌਲ ਦੀ ਗੋਲੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਚਲਾ ਕੇ ਟੈਸਟ ਕੀਤੀ। ਤੇਜ਼ ਲਾਟ ਵਿਚੋਂ ਕੰਨ ਪਾੜਵੀਂ ‘ਕਾਅੜ’ ਨਿਕਲ ਕੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਡੁੱਬ ਗਈ।
ਬਾਬੇ ਨੇ ਝੱਟ ਨਾਅਰਾ ਚੁਕ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਭਾਣੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ। ਮੋਤੀ ਰਾਮ ਤੇ ਸਤਵੰਤ ਨੇ ਜੱਫੀਆਂ ਤੋੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਣਕ ਵੱਲ ਧੂਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
“ਛੱਡੋ ਸਾਡੇ ਹੱਥ, ਅਸੀਂ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਨਹੀਂ, ਬਾਗੀ ਸੂਰਮਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਰਾਂਗੇ।” ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਝਟਕਾ ਮਾਰਿਆ। ਉਹਦੀਆਂ ਫਿੱਸੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪੀੜ ਵੀ ਮਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੱਜ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰੋਂ ਬਾਂਹ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹੀ ਰੱਖਿਆ। ਉਹ ਕਿੱਕਰ ਹੇਠਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਫੜ੍ਹਿਆ ਫਨੀਅਰ ਨਾਗ ਵਾਂਗ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਨਕਸਲਬਾੜੀ, ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ! … ਬਾਬਾ ਮਿਰਗਿੰਦ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ…। … ਲੋਕ ਇਨਕਲਾਬ … ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ।” ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਇਹ ਨਾਅਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਜਾਗ ਪਏ। ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਣ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ, ਕੋਈ ਕਾਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ ਥਾਣੇਦਾਰ ਘਬਰਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਲੋਕ ਮਾਰਿਆਂ ਵੀ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਲੜੀ, ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਗਈ: ‘ਮਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦਾਤਰੀ, ਅਸੀਂ ਮਨੂੰ ਦੇ ਸੋਏ।’ ਸੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ ਪਰ… ਪਰ ਮੈਂ ਫਲੌਰ ਪਾਸ ਥਾਣੇਦਾਰ ਆਂ। ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਆਈ. ਜੀ. ਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ‘ਤੇ ਆਹ ਕਾਰਨਾਮਾ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਬਣਾ ਦੇਣਗੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਝਿਜਕਾਂ? ਏਹੀ ਤਾਂ ਮੌਕੇ ਹੁੰਦੇ ਐ, ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਖਲੋਤੇ ਛੱਡ ਜਾਣ ਵਾਲੇ। ਮਾਰਖੋਰੇ ਪਸੂ ਨੇ ਉਹਦੇ ਪਲ ਕੁ ਜਾਗੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਢੁੱਡ ਮਾਰ ਕੇ ਖੋਰ ਉਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਰਿਵਾਲਵਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਅੱਗ ਦੀ ਲੰਮੀ ਲਾਟ ਨਿਕਲੀ ਜਿਹੜੀ ਬਾਬੇ ਦੀ ਹਿੱਕ ਚੀਰ ਕੇ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਜਾ ਖੁੱਭੀ। ਸੂਏ ਦੀ ਟਾਹਲੀ ਉਤੇ ਬੈਠੀ ਮੋਰਨੀ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਤੜਫ ਗਈ। ‘ਕਿਆ ਕੋ’ ਦੀਆਂ ਦਰਦਨਾਕ ਚੀਕਾਂ ਨੇ ਅਸਮਾਨ ਪਾੜਨਾ ਲਿਆ। ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਕਾਮੇ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਲੱਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਵਿਚਾਰੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਿੱਲੇ ਨੇ ਹੜੱਪ ਲਿਆ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਪਹਿਲੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਹੀ ‘ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’ ਪੁਕਾਰਦਾ ਮੂਧਾ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਹਦੇ ਤੱਤੇ ਨਾਅਰੇ ਸਿਸਕੀਆਂ ਵਿਚ ਠੰਢੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚੋਂ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਕੀ ਬਚਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਖੂਨ ਦੇ ਫਵਾਰਿਆਂ ਕਾਲੀ ਵਿਧਵਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਹਾਗਣ ਬਣਾ ਦਿਤਾ। ਨਾਅਰਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਵਗਦੇ ਲਹੂ ਨੇ ਆ ਮੱਲੀ। ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਹਰਿਆਲੀ ਦਮ ਦਾ ਦਮ ਪੀਲੀ ਪੈ ਗਈ। ਕਣਕ ਦੇ ਦੁਧਲੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਘੁੰਡ ਮੋੜ ਲਏ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ‘ਛਮਾਛਮ’ ਅੱਥਰੂ ਸੁੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਕਹਿਰ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁਕਣੋਂ ਧਰਤੀ ਡੋਲ ਖਲੋਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਕੁਸਕੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ।
ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਰਾਈਫਲਾਂ ਅੱਗ ਉਗਲੀ ਪਰ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੋਸਤ ਰਾਈਫਲ ਕੇਵਲ ਹੌਲ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਦੋਸਤ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਜੀ ਵਿਚ ਆਈ ਕਿ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਥਾਂਏਂ ਉਡਾ ਕੇ ਸਹੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਬਣਾ ਦਿਆਂ ਪਰ ਦੂਜੇ ਬੁੱਚੜਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹਦੇ ਹੱਥਾਂ ਕੋਈ ਹਰਕਤ ਨਾ ਕੀਤੀ।
“ਤੁਸੀਂ ਏਥੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿਓ, ਅਸੀਂ ਪਿੰਡੋਂ ਸਰਪੰਚ ਤੇ ਲੱਛੂ ਨੂੰ ਉਠਾ ਲਿਆਈਏ।” ਥਾਣੇਦਾਰ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁਲਾਣੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਤੁਰ ਗਿਆ।
ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਹੀਦ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹੀ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਹਾਲੇ ਵੀ ਵਗਦਾ ਲਹੂ ਇਕ ਸਿਆੜ ਪਿਛੋਂ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਿੰਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਲਹੂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਚੁਕੀ ‘ਵਾ, ਪਾਲਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਖੇਤ ਖੇਤ ਤੇ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਫਿਰ ਨਿਕਲੀ।

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ
(‘ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ’ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਂਡ)

ਅਚਾਨਕ ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਯਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣੀ, ਦਿਲ ਨੂੰ ਬੜਾ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ। ਦਿਲ ਦਾ ਜਾਨੀ ਸੀ, ਸਦਮਾ ਪਹੁੰਚਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੀ। ਕੁਦਰਤੀ ਉਹ ਚਾਦਰਾ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਚਾਦਰਾ ਲੱਕ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਬਲਰਾਜ ਨਾਲ ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬ੍ਹੋ ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵੇਖਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਲਰਾਜ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਸੀ, ਤਲਵੰਡੀ ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਣੀ ਐ।
”ਤੈਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮੀ ਐਕਟਰ ਜਾਣ ਕੇ ਮਲਵਈ ਜੱਟ ਚੁੰਬੜ ਜਾਣਗੇ।” ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਡਰਾਇਆ।
”ਆਪਾਂ ਕੱਪੜੇ ਹੀ ਮਲਵਈਆਂ ਵਾਲੇ ਪਾ ਕੇ ਚੱਲਾਂਗੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਕੁਰਤਾ ਹੈ।”
”ਚਾਦਰਾ ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਸੁਆ ਦਿਆਂਗਾ, ਮੂੰਹ ਪੱਗ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਢਕ ਲਵੀਂ।” ਮੈਂ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਧਰਾਇਆ।
”ਫੇਰ ਤਾਂ ਮਲਵਈ ਬਣਿਆ ਈ ਪਿਆ ਆਂ, ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।” ਉਸ ਮਲਵਈ ਵਿਚ ਹੀ ਜਵਾਬ ਮੋੜਿਆ। ”ਲਓ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਬਲਰਾਜ ਦੀ ਗੱਡੀ ਤੇ ਤਲਵੰਡੀ ਨੂੰ ਛੂਟਾਂ ਵੱਟ ਲਈਆਂ। ਪਹਿਲਾ ਹਮਲਾ ਅਸਾਂ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੀਤਾ। ਉਦੋਂ ਉਹ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਤਲਵੰਡੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਗੱਡੀਓਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਚੋਟ ਰੜਕਾਈ।
”ਕਿਵੇਂ ਗਰੀਬ ‘ਤੇ ਚੜ ਆਏ ਓ?” ਉਹ ਸਜਰੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਤੋਰ ਕੇ ਵਿਹਲਾ ਹੋਇਆ ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸਿਰੋਂ ਨੰਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਖਲੋਤਾ ਹੋਵੇ।
”ਰੋਟੀਆਂ ਖੁਣੋਂ ਭੁੱਖੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ, ਗੁਰੂ ਦਾ ਅਤੁੱਟ ਲੰਗਰ ਵਰਤਦਾ ਏ। ਤੂੰ ਸਾਲਿਆ ਚਾਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਸਕਦਾ।” ਮੈਂ ਵੀ ਅੱਗੋਂ ਦਬਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
”ਚਾਹ ਨਾਲ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹਾ ਦੇਊਂ, ਜਿਹੜੇ ਮੇਲੇ ਦੀ ਲਗੌੜ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਘਰ ਆ ਵੜਨੀ ਏ, ਉਹਦਾ ਕੀ ਇਲਾਜ ਕਰੂੰ?” ਉਹ ਬਲਰਾਜ ਵੱਲ ਮੁਸਕੜੀਏ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਗੁਰਬਚਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬਲਰਾਜ ਦਾ ਹਾਸਾ ਪਾਟ ਪਿਆ।
”ਬਈ ਤੇਰਾ ਮਾਲਵਾ ਕਮਾਲ ਐ।” ਉਸ ਗੁਰਬਚਨ ਨੂੰ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ।
”ਯਾਰੀਆਂ ਊਠਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਤੇ ਬਾਰ ਭੀੜੇ?” ਮੈਂ ਹੋਰ ਰਗੜਾ ਦੇ ਮਾਰਿਆ।
”ਜਦੋਂ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਇਆ, ਭਾਵੇਂ ਟਰੱਕ ਵਾੜ ਲਈਂ, ਤਖਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ।”
ਗੁਰਬਚਨ ਨੇ ਬਾਹਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ।
”ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਤਖਤੇ ਵੀ ਲੁਆ ਲਈਂ, ਅਸੀਂ ਚੂਥੀਆਂ ਪੱਟਣ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਆਂ।” ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਹਕਵਾ ਵਿਚ ਕਹਿ ਗਿਆ।
”ਹੁਣ ਤਾਈਂ ਪੱਟੇ ਈ ਐ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਘਰ ਵਸਾਇਆ ਵੀ ਏ?” ਗੁਰਬਚਨ ਗਤਕੇਬਾਜ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਵਾਰ ਰੋਕ ਕੇ ਠੋਕ ਗਿਆ।
”ਰੋਟੀ ਲਾਹੁਣ ਵਾਲੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ ਤਾਂ ਦੱਸ?” ਬਲਰਾਜ ਸਾਡੀਆਂ ਚੋਟਾਂ ਨਾਲ ਲੋਟਪੋਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।
”ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਵੀ ਨਾ ਭਜਾ ਦੇਵੀਂ, ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਮੇਲਾ ਵੇਖੋ।” ਉਸ ਮੇਲੇ ਵੱਲ ਹੱਥ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਦਿੱਤਾ।
ਸਾਡੀ ਝੜਪ ਵਿਚ ਬਲਰਾਜ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਹੀਂ ਰੁਕਿਆ ਸੀ। ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ”ਯਾਰ ਤੁਹਾਡਾ ਮਾਲਵਾ ਬਹੁਤ ਮਿਲਾਪੀ ਹੈ, ਕੱਚੇ ਦੁੱਧ ਵਰਗਾ।”
”ਮਿਲਾਪੀ ਤਾਂ ਬੇਥਾਹ ਐ, ਪਰ ਬੰਦਾ ਵੱਢਣ ਲੱਗਾ ਵੀ ਝਟ ਲਾਉਂਦਾ ਏ। ਵਿਗੜਿਆ ਰਿੱਛ ਵੀ ਐ।” ਗੁਰਬਚਨ ਨੇ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਦਿਆਂ ਜੱਟ ਕਰੈਕਟਰ ਵੀ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
”ਇਹ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਮਾੜੀ ਐ।” ਬਲਰਾਜ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਦਹਿਸ਼ਤ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
“ਮਾਖਿਓ ਨਾਲ ਵੱਢ ਖਾਣੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਐ।”
ਗੁਰਬਚਨ ਬਲਰਾਜ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰਕੇ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਠੰਢੀਆਂ-ਤੱਤੀਆਂ ਚਲਦੀਆਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਆ ਗਈ। ਕੱਲ੍ਹ ਹੀ ਕਲੀ ਕੀਤੇ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਗਿਲਾਸ ਗੁਰਬਚਨ ਵਾਂਗ ਹੱਥ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦੇਣ। ਮਸਾਂ ਕਪੜੇ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ ਫੂਕਾਂ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਚਾਹ ਮੁਕਾਈ। ਮੈਂ ਗਿਲਾਸ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰਬਚਨ ਸਫ਼ਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ- ”ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣਾ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ?”
”ਮੈਂ ਬਥੇਰੇ ਧੱਕੇ ਖਾ ਆਇਆਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਗੋਚਰੇ ਛੱਡ ਆਇਆਂ। ਜੇਬਾਂ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰਖਿਓ। ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਨਾ ਮੰਗਿਓ।”
ਉਸ ਚੱਜ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਕੁਆਰਟਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਧੱਕੇ ਦੇਂਦੀ ਬੇਥਾਹ ਭੀੜ ਵਿਚ ਆਏ,
ਮੈਂ ਬਲਰਾਜ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, ”ਕਿਉਂ ਆਇਆ ਸੁਆਦ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇਖਣ ਦਾ?”
”ਵਾਕਈ ਭੀੜ ਦੀ ਤਾਂ ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ।”
ਉਸ ਬਾਹਾਂ ਉਗਾਸੀਆਂ।” ”ਭੀੜ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੀ ਗਈ, ਧੱਕੇ ਹੋਰ ਪੈਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਪੈਰ-ਪੈਰ ਵਧਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਧੱਕੇ-ਧੌਲਾਂ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਖਾਂਦੇ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਚਾਰ ਖਾਨੇ ਦੇ ਚਾਦਰੇ ਇਕੋ ਥਾਨ ਨਾਲੋਂ ਪਾੜ ਕੇ ਬਣਵਾਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਸਾਂ, ਪਰ ਉਸ ਪਛਾਣੇ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰੋਂ, ਕੰਨ ਕੋਲ ਛੱਡਿਆ ਪੂੰਝਾ ਨੱਕ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਪੱਗ ਵਿਚ ਹੀ ਟੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇਕ ਗੱਭਰੂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾੜਦਾ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਚਾਰ ਕਦਮਾਂ ਜਾ ਕੇ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਸਾਥੋਂ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਕੇ ਬਲਰਾਜ ਅੱਗੇ ਖਲੋ ਗਿਆ। ਅਸਾਂ ਵੀ ਪੈਰ ਮਲ੍ਹ ਲਏ। ਉਹ ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਿਆ। ਉਸ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬਲਰਾਜ ਦੀ ਪੱਗ ਦਾ ਲੜ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮੂੰਹ ਨੰਗਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਬਲਰਾਜ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਨਾ ਫੜਿਆ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਪਿਆ।
ਨੌਜਵਾਨ ਬਲਰਾਜ ਨੂੰ ਅੱਖ ਮਾਰ ਕੇ ਬੋਲਿਆ,
”ਤੂੰ ਓਹੀ ਏ ਨਾਅ?”
ਬਲਰਾਜ ਨੇ ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ।
ਉਸ ਭਲੇ ਲੋਕ ਨੇ ਪੂੰਝਾ ਥਾਏਂ ਬੱਝੀ ਪੱਗ ਵਿਚ ਟੰਗ ਦਿੱਤਾ। ਤੇ ‘ਜਿਉਂਦਾ ਵਸਦਾ ਰਹੁ’ ਆਖਦਾ ਭੀੜ ਵਿਚ ਗਵਾਚ ਗਿਆ।
”ਤੇਰੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਲੋਕ ਕਿੰਨੇ ਪਿਆਰੇ ਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਐ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਸ਼ੰਗਤਾ ਤੇ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ, ਛੱਡ ਗੱਲ ਦੇ। ਨਸ਼ੰਗ ਕੋਈ ਯਾਰ, ਹੱਥ ਦੀ ਛਾਪ ਲਾਹ ਲਵੇ, ਹੱਸ ਪੈਣਗੇ, ਮੰਗਣਗੇ ਨਹੀਂ।” ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਠਹਿਰ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨੇ ਹੀ ਲੁੱਟ ਖੋਹ ਲਿਆ।”
”ਐਨੇ ਅਵੇਸਲੇ ਕਿਉਂ ਬਈ?”
”ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ੇਰਦਿਲ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ, ਜਿਹੜੇ ਦਿਲ ਦੇਂਦੇ, ਨਾਲ ਸਿਰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦੇਣਗੇ।” ਮੈਂ ਮਲਵਈ ਮਾਣ ਵਿਚ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਸਾਂ। ”ਯਾਰ ਪਿਆਰਾ ਰੱਬ, ਜਿੰਦ ਪਿਆਰੀ ਨਾਂਹ।”
”ਬਈ ਵਾਹ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਜਜ਼ਬੇ ਨੇ ਤਰੀਖਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਟੱਪ ਘੱਤੀਆਂ।” ਬਲਰਾਜ ਨੇ ਮੇਰੀ ਆਖੀ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ।
”ਬਲਰਾਜ! ਇਸ ਕੰਗਾਲੀ ਨੇ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਯਾਰੀ ਨੂੰ ਲੀਕ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਦਿਨ ਮਾੜੇ ਹੀ ਮਾੜੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਤੋਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹੇ ਆ ਰਹੇ ਐ।” ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰੁੜ੍ਹਦੀ-ਖੁਰਦੀ ਆਰਥਿਕ ਜਵਾਨੀ ਦਾ ਗਿਲਾ ਜਤਾਇਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਹੀਰਿਆਂ ਦੀ ਖਾਨ ਪੰਜਾਬ ਠੀਕਰੀਆਂ-ਰੋੜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ।”
”ਯਾਰ, ਸਰਕਾਰਾਂ ਲਾਲਚੀ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਮਗਲਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਈਆਂ। ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ।” ਬਲਰਾਜ ਝੂਰ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ।
”ਸਾਧ ਬਣੇ ਡਾਕੂਆਂ ਤਾਂ ਰੱਤ ਚੂਸ ਲਈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਡ ਖੜਕਣ ਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਸਾਲੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੇ ਸੁੱਚੇ ਧਰਮ ਉਤੇ ਵੀ ਚੱਜ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਠੀ ਪਾ ਲਈ। ਮੈਂ ਮੰਨਣ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਆਂ, ਪਰ ਜੇ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਨਰਕ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।”
ਅਸੀਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਵੇਕਲੇ ਨਿਕਲ ਆਏ। ”ਮੱਥਾ ਟੇਕਣਾ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਨਿਰਮਾਣਤਾ ਤਾਂ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੰਜਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਮੁਕਤੀ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਨੇ ਹੀ ਦੇਣੀ ਹੁੰਦੀ ਐ।” ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ।
”ਪਰ ਗਿਆਨ ਵੀ ਹਰ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਵਸ ਦਾ ਰੋਗ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲੋਂ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਆਪਣੀ ਮਲਕੀਅਤ ਬਣਾ ਕੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੱਬੀ ਰਖਿਆ। ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੇ ਇਸ ਗਿਆਨ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਪੰਡਿਤ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰ ਫਿਰਿਆ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ‘ਅੰਨ੍ਹੀ ਰਈਅਤ ਗਿਆਨ ਵਹੂਣੀ’।
ਗਿਆਨ ਬਿਨਾ ਚੰਚਲ ਮਨ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਠਾਹਰ ਨਹੀਂ। ਪੂਜਾ ਅਥਵਾ ਮਾਇਆ ਸੁੱਚੇ ਗਿਆਨ ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਕਾਠੀ ਪਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੀ ਬੈਠੀ ਐ।” ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਬਲਰਾਜ ਅਸਚਰਜ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।
”ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਹੁਣ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਤੂੰ ਤਾਂ ‘ਬ੍ਰਹਮ’ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਵਰਗਾ ਏ। ਤੂੰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਯਾਰ ਕਿੱਥੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪਾਇਆ? ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸ?” ਬਲਰਾਜ ਚਾਅ ਵਿਚ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰ ਗਿਆ।
ਕੋਈ ਪੋਨੇ ਗੰਨੇ ਵੇਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਨੇ ਆਨਾ ਦੇ ਕੇ ਗੰਨਾ ਮੰਗ ਲਿਆ। ਉਸ ਆਗ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਅੱਧਾ ਵੱਢ ਕੇ ਹੱਥ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ। ”ਓਏ ਇਹ ਕੀ, ਐਨਾ ਹੀ?” ਗੰਨੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ”ਏਨੇ ਦਾ ਐਨਾ ਈ ਆਉਂਦਾ ਏ।”
”ਬਲਰਾਜ! ਜੇ ਤੇਰਾ ਈਮਾਨ ਬੰਬਈ ਨੇ ਲੁੱਟ ਲਿਆ, ਇਸ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਕੀ ਦੋਸ਼। ਹਾਂ, ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਕੇ ਆ ਜਾਵੀਂ। ਭਰੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰੇ ਬਿਨਾ ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗੋਰਖ ਦੇ ਟਿੱਲਿਓਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਮਿਲੇ, ਨਾ ਮਿਲੇ, ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁੰਦਰਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।” ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਅੰਦਰ ਹਲੂਣ ਸੁੱਟਿਆ।
”ਆਪ ਤਾਂ ਤੂੰ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਭੱਜਾ ਫਿਰਦਾ ਏਂ, ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਠਾਹਰ ਦੇਵੇਂਗਾ?” ਉਸ ਤਾਹਨਾ ਦੇ ਮਾਰਿਆ।
”ਜੇ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਈ ਕਮਜ਼ੋਰ ਐ, ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਾਨੰਦ ਵੀ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ।” ਉਹ ਮੁਸਕੜੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਛਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ। ”ਇਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਸੁਣ-ਵੱਡੀ ਘਲਾਂ ਵਾਲਾ ਪੂਰਾਨੰਦ ਸਾਧ ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪਰੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਬੂਤਰਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਖੂਹੀ ਤੋਂ ਰਾਹੀ ਪਾਂਧੀ ਆਮ ਈ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਲੰਘਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਰਾਹੀ ਨੇ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, ‘ਬਾਵਾ ਜੀ ਇਸ ਬੰਦ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਕੀ ਐ?’
‘ਮਹਾਰਾਜ ਐ।’ ਬਾਵੇ ਨੇ ਉੱਤਰ ਮੋੜਿਆ।
ਰਾਹੀ ਨੇ ਸਰਦਲ ਉਤੇ ਰੁਪਈਆ ਰੱਖ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਹਦੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬਾਵੇ ਨੇ ਰੁਪਈਆ ਚੁੱਕ ਕੇ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਪੈਂਦੀ ਨੂੰ ਉਹ ਰਾਹੀ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਬਾਵੇ ਦੀ ਵਾੜੀ ਫਿਰ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇਖਿਆ, ਬਾਵਾ ਚਾਲੀ ਪੰਜਾਹ ਕਬੂਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜ ਵਾਲੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਬਾਜਰੇ ਦੀਆਂ ਮੁੱਠਾਂ ਖਿਲਾਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਅਸਚਰਜ ਲੱਗਾ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, ‘ਬਾਵਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਆਖਦੇ ਸੀ, ਇਸ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜ ਐ, ਐਨਾ ਝੂਠ ਕਾਹਤੋਂ ਮਾਰਿਆ?’
‘ਦੇਖ ਬਈ ਭਗਤਾ, ਜੇ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਐ, ਆਹ ਆਪਣਾ ਰੁਪਈਆ ਲੈ ਜਾਹ, ਨਹੀਂ ਕਬੂਤਰ ‘ਸਤਿਗੁਰ ਸਤਿਗੁਰ’ ਕਰਦੇ ਸੁਣ ਲੈ।’ ਬਾਵੇ ਦੀ ਦਲੀਲ ਅੱਗੇ ਰਾਹੀ ਅਵਾਕ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ।” ਤੇ ਬਲਰਾਜ ਦਾ ਹਾਸਾ ਬੰਦ ਹੋਣ ਵਿਚ ਨਾ ਆਵੇ।
”ਹੁਣ ਬਲਰਾਜ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਾਂ। ਤੇਰਾ ਫ਼ਿਲਮੀ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਨਰਕ ਸੰਸਾਰ ਸਕੇ ਭਰਾ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਗਿਆਨ ਵੱਲ ਧੂੰਹਦਾ ਆਂ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਰਕਸਤਾਨ ਵੱਲ ਖਿਚਦਾ ਏ।” ਮੈਂ ਇਕ ਲੋਲ੍ਹੜ ਜੱਟ ਦੀ ਕਥਾ ਨਾਲ ਬਲਰਾਜ ਨੂੰ ਠਾਰ ਦਿੱਤਾ।
”ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਬ੍ਰਹਮਗਿਆਨ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਭੁੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਮਰਨਾ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਿਤੇ ਵਿਚ ਮਸਤ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਲਾਈਨ ਵਿਚੋਂ ਨਾ ਉਖਾੜ। ਬਸ ਆਪਣੀ ਯਾਰੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚੱਲੀ ਜਾਣ ਦੇ। ਊਂ ਅੱਜ ਤਲਵੰਡੀ ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵੇਖਣ ਦਾ ਸੁਆਦ ਆ ਗਿਆ।” ਉਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ।
ਤਲਵੰਡੀ ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵੇਖ ਕੇ ਬਲਰਾਜ ਬੰਬਈ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਨਵਾਂ ਪੁਆੜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਮਝੋ ਬਲਰਾਜ ਦੇ ਮਾੜੇ ਦਿਨ ਆ ਗਏ। ਪ੍ਰੀਕਸ਼ਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਨੋਬਰ ਲੜਕੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪੂਰੀ ਆਨ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਕੁੜਮਾਂ ਦੀ ਲਾਲਚੀ ਭੁੱਖ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋਈ। ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਕਾਟੋ ਕਲੇਸ਼ ਇੰਤਹਾ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਨੋਬਰ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਪਾੜ ਕੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ”ਤੇਰੇ ਬਾਪ ਕੋਲ ਬੰਬਈ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਐਨੀ ਜਾਇਦਾਦ ਏ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਇਕ ਮਕਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ?”
ਕੁੜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੋਹਲ ਤੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਪੇਕੇ ‘ਇਕ ਰਾਮ’ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ। ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜ ਐਨੀ ਵਧੀ, ਛੁਟਕਾਰੇ ਲਈ ਆਪੇ ਉੱਤੇ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਲਈ। ਅੱਧ ਸੜੀ ਸ਼ਾਵਰ ਹੇਠ ਹੋ ਗਈ। ਪੀੜ ਸਹਿ ਨਾ ਸਕੀ ਤਾਂ ‘ਹਾਇ ਬੂ” ਕਰਦੀ ਬਾਹਰ ਗਲੀ ਵਿਚ ਆ ਡਿੱਗੀ। ਲੋਕਾਂ ਸੰਭਾਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਬਲਰਾਜ ਭੈੜੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਤੋਂ ਭੱਜਾ ਆਇਆ। ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਗਏ। ਜਾਨ ਤਾਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਬਚ ਗਈ, ਪਰ ਸੜੇ ਅੰਗ ਥਾਂ ਪਰ ਥਾਂ ਜਾਮ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਰਾ ਹਾਲ ਹਕੀਕਤ ਬਲਰਾਜ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖ ਘੱਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਸਲਾਹ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ਤੇ ਉਹ ਸਨੋਬਰ ਨੂੰ ਢੁਡੀਕੇ ਲੈ ਆਇਆ। ਮੇਰੀ ਬੇ ਜੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਸਾਰੀ ਹਾਲ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਪੱਤਾ ਲੱਗਾ, ਉਸ ਗੱਡੀਓਂ ਉਤਰਦੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਘੁੱਟ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲੰਮਾ ਹਾਉਕਾ ਲੈ ਕੇ ਆਖਿਆ,
”ਹਾਇ! ਐਨੀ ਸੋਹਲ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਕੁੜੀ ਨੇ ਔਖੀ ਹੋ ਕੇ ਆਪੇ ਨੂੰ ਸਾੜ ਲਿਆ?” ਬੇ ਜੀ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਗਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।
”ਉਹ ਸਹੁਰੇ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਾਲਚਵਸ ਪਰੀਆਂ ਵਰਗੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਸੜਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।” ਬੇਜੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਬੁਕਲ ਵਿਚ ਲਈ ਸਹੁਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬੇਹੱਦ ਔਖੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੈਠਕ ਦਾ ਬਾਰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਦਲਾਨ ਦੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੋਂ ਬੈਠਕ ਇਕ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਸੀ। ਲੱਤ ਜੁੜੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਨੋਬਰ ਤੋਂ ਬੈਠਕ ਦੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਪੈਰ ਰਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਲਰਾਜ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕੀਤਾ। ਪੱਖੇ ਹੇਠਾਂ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਆਈ ਤੇ ਬਲਰਾਜ ਨੂੰ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, ”ਕੰਵਲ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦੇ ਬੇ ਜੀ ਕਿੰਨੇ ਚੰਗੇ ਐ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੁਕਲ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ।” ਕੁੜੀ ਦੀ ਭੁੱਬ ਨਿਕਲ ਗਈ।
”ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਮੋਹ ਵਾਲਾ ਸੁਭਾਅ ਰਖਦੇ ਐ। ਪਰ ਬੰਬਈ ਤਾਂ ਲਾਲਚੀ ਚੋਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਐ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਆ।” ਬਲਰਾਜ ਨੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਕੰਬਦੇ ਮੌਰਾਂ ਨੂੰ ਥਾਪੜਾ ਦਿੱਤਾ। ”ਤੂੰ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਲਖੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਹ।” ਬਲਰਾਜ ਧੀ ਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।
”ਕੰਵਲ ਚਾਚੇ ਦੇ ਬੇ ਜੀ ਕਿੰਨੇ ਨਿੱਘੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਐ।” ਕੁੜੀ ਲਈ ਓਪਰੀ ਥਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦੇ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ। “ਮਾਵਾਂ ਤਾਂ ਮੋਹ ਮਮਤਾ ਦੀ ਮੂਰਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਸਾਡੀ ਇਹ ਨਵੀਂ ਮਾਂ…?” ਕੁੜੀ ਥਾਂਏ ਗੱਲ ਘੁੱਟ ਗਈ।
”ਇਹ ਘਰ ਨੂੰ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਦਮੋ ਮਾਂ ਦਾ ਹੀ ਘਰ ਸਮਝ। ਸੰਗਣ ਸੰਕੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਤੈਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਲਿਆ ਕੇ ਬਿਠਾਇਆ ਏ।” ਬਲਰਾਜ ਕੁੜੀ ਦੇ ਦਿਲ ਬੈਠੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰ-ਭੈ ਸਾਰੇ ਮੁਕਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਕੁੜੀਆਂ ਸਨੋਬਰ ਨੂੰ ਅਤਿ ਸਨੇਹ ਨਾਲ ਬਾਹਾਂ ਭਰ ਕੇ ਮਿਲੀਆਂ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਬੈਠੀਆਂ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦਿਲਾਸੇ ਨਾਲ ਘੁੱਟ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਔਖਾ ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਕਿ ਐਨੀ ਸੁੰਦਰ ਨੂਰੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੇ ਲਾਲਚ ਨੇ ਸਾੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ? ”ਆਪਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਰੋਟੀ ਖਾਵਾਂਗੀਆਂ।” ਮੇਰੀ ਵੱਡੀ ਲੜਕੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਗਲ, ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਹੱਥ ਵਧਾ ਕੇ ਘੁੱਟਿਆ।
ਸਨੋਬਰ ਦੋਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜੀ ਮੁਸਕਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਲਰਾਜ ਦੁਖੀ ਧੀ ਦਾ ਗ਼ਮ ਗਲਤ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਇਆ। ਸਨੋਬਰ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਰਤਾਅ ਵਿੱਚ ਟਹਿਕ ਪਈ।
”ਪਾਪਾ ਤੇਰਾ ਦੋਸਤ ਕੰਵਲ ਚਾਚਾ ਜੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਘਰ ਦੇ ਲੋਕ ਕਿੰਨੇ ਚੰਗੇ ਹਨ।” ਕੁੜੀ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹ ਗਈ।
”ਬਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਬੰਬਈ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਤੱਤੀ ‘ਵਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ।” ਬਲਰਾਜ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਂਦਾ ਹੱਸ ਪਿਆ।
”ਬੰਬਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਰਗੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ?” ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕੁੜੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਜਾਗ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਗਮ ਕਿੰਨਾ ਭਾਰਾ ਸੀ।
ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਿੰਡ ਰਹੇ। ਸਨੋਬਰ ਮੇਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਦਿਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਬਲਰਾਜ ਉਸਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਹ ਉਸ ਅੰਦਰ ਜਾਮ ਹੋਏ ਦੁਖ-ਦਰਦ ਖੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਨੋਬਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਹੋਰ ਗੁਜ਼ਾਰ ਕੇ ਬੰਬਈ ਚਲੀ ਗਈ। ਸਨੋਬਰ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮੁੜ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਖਦੀ ਸੀ, ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰ ਰਹੀ ਐ।
”ਤੂੰ ਆ ਜਾਹ, ਤੈਨੂੰ ਏਥੇ ਖਾ ਜਾਣਗੇ।”
ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਦਰਦਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਨਾ ਸਹਾਰਦੀ, ਉਹ ਬੰਬਈ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕੂਚ ਕਰ ਗਈ। ਬਲਰਾਜ ਦਾ ਅਥਾਹ ਦਰਦ ਭਰਿਆ ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੇ ਕੋਮਲ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਹਾਥ ਸੀ। ਝਟ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਬੰਬਈ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਬਲਰਾਜ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਖਿਲਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਨਾ ਉਸਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਮਝਿਆ, ਨਾ ਹੀ ਸੁਣਿਆ। ਓਪਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹਦੀ ਡਿਗਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, ਮਾਹੌਲ ਬਦਲ, ਬੰਬਈ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਆ ਜਾਹ। ਬੰਬਈ ਨੇ ਤੇਰੇ ਗ਼ਮ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ। ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਤ ਮਿਲਿਆ ਬਸ ਮੈਨੂੰ ਆਇਆ ਹੀ ਸਮਝ। ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਡਰਾਮੇ ਨੂੰ ਘੁੰਮਾਵਾਂਗੇ। ਫਿਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਮਨਹੂਸ ਖਬਰ ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਆ ਗਈ, ”ਫ਼ਿਲਮ ਜਗਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾਕਾਰ ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਦਿਲ ਦੇ ਦੌਰੇ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਵਿਛੋੜਾ ਦੇ ਗਿਆ।”
ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਿੱਛੋਂ ਬੰਬਈ ਪਹੁੰਚਿਆ। ‘ਇਕ ਰਾਮ’ ਘਰ ਸੁੰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਬਸ ਨੌਕਰ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਲਰਾਜ ਦੇ ਲੜਕੇ ਪ੍ਰੀਕਸ਼ਤ ਨੂੰ ਭਾਲਿਆ, ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਲਿਆ ਤਾਂ ਬੜੀ ਔਖ ਨਾਲ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਪਰ ਦਰਦ ਗ਼ਮਾਂ ਦੀ ਬੱਝੀ ਪੰਡ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹ ਸਕਿਆ। ਬਲਰਾਜ ਨਾਲ ਹੀਰੋਇਨ ਦਾ ਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਚਲਾ ਮਿਲੀ, ਮੈਂ ਗਿਲਾ ਕੀਤਾ।
”ਤੁਸੀਂ ਬੰਬਈ ਵਾਲਿਓ, ਇਕ ਹੀਰਾ ਖੋ ਦਿੱਤਾ। ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਉਸਦਾ ਦਰਦ ਗ਼ਮ ਵੀ ਨਾ ਵੰਡਾ ਸਕੇ?”
”ਕਿੱਥੇ ਕੰਵਲ! ਉਸਨੇ ਦਿਲ ਦੇ ਗ਼ਮ ਦੀ ਗੰਢ ਹੋਰ ਪੀਚ ਲਈ। ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਦੱਸਦਾ, ਅਸੀਂ ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਾਂ।” ਉਹ ਰੋਣ ਹਾਕੀ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਥਾਪੜਿਆ। ”ਬਸ ਏਵੇਂ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਕੀ ਦੋਸ਼ ਨਣਦ ਨੂੰ ਦੇਣਾ।”
ਬਲਰਾਜ ਦੀ ਮਾਸੀ ਦੀ ਧੀ ਦੇ ਘਰ ਪ੍ਰੀਕਸ਼ਤ ਨੂੰ ਆ ਭਾਲਿਆ। ਭੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋ ਪਿਆ। ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ। ਸੰਤੋਸ਼ ਸਾਹਨੀ ਘਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਉਹ ਬਲਰਾਜ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਫਰ ‘ਤੇ ਚੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਗ਼ਮ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਉਹਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਹਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਇਨਾਮ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਟਰੱਸਟ ਢੁਡੀਕੇ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਿੱਗਰ ਯਾਰ ਸੀ। ਪਰ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ।

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ