ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਮੁੱਹਲਾ ਜਲ ਗਿਆ
ਸਿਰਫ ਇਕ ਦੁਕਾਨ ਬਚ ਗਈ,
ਜਿਸਦੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਇਹ ਬੋਰਡ ਲਟਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-
“ਐਥੇ ਇਮਾਰਤ ਸਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।”
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
ਮੈਂ ਗੁਜਰਾਤ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਬਾਣੀਆ ਹਾਂ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਤਕਸੀਮ ਦਾ ਟੰਟਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਕਾਰ ਸੀ। ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਮੈਂ ਲਫਜ ਟੰਟਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ। ਮਗਰ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹਰਜ ਨਹੀਂ। ਇਸਲਈ ਕਿ ਉਰਦੂ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਆਉਣੇ ਹੀ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ। ਚਾਹੇ ਉਹ ਗੁਜਰਾਤੀ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ।
ਜੀ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਕਾਰ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਕੋਕੀਨ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਆਮਦਨ ਦੀ ਸੂਰਤ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬਟਵਾਰਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਧਰ ਦੇ ਆਦਮੀ ਉਧਰ ਅਤੇ ਉਧਰ ਦੇ ਇਧਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਚਲੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚੱਲੀਏ। ਕੋਕੀਨ ਦਾ ਨਾ ਸਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਇਸਲਈ ਉੱਥੋਂ ਚੱਲ ਪਿਆ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਧੰਦੇ ਕਰਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।
ਮੈਂ ਤਾਂ ਚਲਿਆ ਹੀ ਇਸ ਨੀਅਤ ਨਾਲ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਮੋਟਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਕਰਾਂਗਾ। ਇਸਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੁੱਜਦੇ ਹੀ ਮੈਂ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂਚਿਆ ਅਤੇ ਅਲਾਟਮੈਂਟਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਸਕਾ ਪਾਲਿਸ਼ ਮੈਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਚੀਕਣੀਆਂ ਚੋਪੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇੱਕ ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਯਰਾਨਾ ਗੰਢਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮਕਾਨ ਅਲਾਟ ਕਰਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁਨਾਫਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅੱਡ ਅੱਡ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਕੇ ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਲਾਟ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ।
ਕੰਮ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਸਲਈ ਅਲਾਟਮੈਂਟਾਂ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਸਕਾ ਲਗਾਇਆ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੁਠੀ ਗਰਮ ਕੀਤੀ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖਾਣੇ ਦੀ ਦਾਵਤ ਦਿੱਤੀ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾਚ-ਗਾਣੇ ਦੀ ਮਹਿਫਲ। ਗੱਲ ਕੀ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਬਖੇੜੇ ਸਨ। ਦਿਨ-ਭਰ ਖ਼ਾਕ ਛਾਣਦਾ, ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਦੇ ਫੇਰੇ ਮਾਰਦਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਚੱਪਾ ਚੱਪਾ ਵੇਖਕੇ ਅੱਛਾ ਜਿਹਾ ਮਕਾਨ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਜਿਸਦੇ ਅਲਾਟ ਕਰਾਉਣ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਹੋਵੇ।
ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਕਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਇਸਲਈ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਮੈਂ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਕਮਾ ਲਏ। ਹੁਣ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸੀ। ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਕੋਠੀ। ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਬੇ-ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਮਾਲ ਪਾਨੀ… ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਮੈਂ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਰੋਜ਼ਮਰਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਗਿਆ। ਮਗਰ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ। ਉਰਦੂ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਦੇ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ…ਜੀ ਹਾਂ, ਅੱਲਾ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸੀ। ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਕੋਠੀ, ਨੌਕਰ-ਚਾਕਰ, ਪੇਕਾਰਡ ਮੋਟਰ, ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਢਾਈ ਲੱਖ ਰੁਪਏ। ਕਾਰਖਾਨੇ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵੱਖ…ਇਹ ਸਭ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦਾ ਚੈਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਉੱਡ ਗਿਆ। ਇਵੇਂ ਤਾਂ ਕੋਕੀਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਦਿਲ ਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਬੋਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਲੇਕਿਨ ਹੁਣ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਦਿਲ ਰਿਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਵੇਂ ਕਹੀਏ ਕਿ ਬੋਝ ਇੰਨਾ ਆ ਪਿਆ ਕਿ ਦਿਲ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਬ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਹ ਬੋਝ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੀ?
ਆਦਮੀ ਮੈਂ ਜ਼ਹੀਨ ਹਾਂ, ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਖੋਜ ਹੀ ਕੱਢਦਾ ਹਾਂ। ਠੰਡੇ ਦਿਲੋਂ (ਹਾਲਾਂਕਿ ਦਿਲ ਦਾ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ) ਮੈਂ ਗ਼ੌਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਗੜਬੜ ਘੋਟਾਲੇ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕੀ ਹੈ?
ਔਰਤ?……ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੀ ਨਹੀਂ। ਜੋ ਸੀ ਉਹ ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਗੁਜਰਾਤ ਹੀ ਵਿੱਚ ਅੱਲਾ ਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਲੀ ਵਾਲੀ ਹੀ ਸੀ। ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਟੈਸਟ ਹੈ। ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਔਰਤ ਜਵਾਨ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇ, ਡਾਂਸ ਕਰਨਾ ਜਾਣਦੀ ਹੋਵੇ। ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਵਾਨ ਔਰਤਾਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ। (ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਹੂਬਹੂ ਬਦਲ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ)।
ਔਰਤ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਉਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸਲਈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਲਚੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੈ ਉਸੇ ਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਇਹ ਦਿਲ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ?
ਆਦਮੀ ਜ਼ਹੀਨ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਤਹਿ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਕਾਰਖਾਨੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੁਕਾਨਾਂ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਰੁਪਿਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਲਗ-ਥਲਗ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਾ ਕਿ ਦਿਲ ਦੀ ਗੜਬੜ ਸਿਰਫ ਇਸਲਈ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਨੇਕ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।
ਕਾਠੀਆਵਾੜ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਵੀਹਾਂ ਨੇਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਪਾਂਡੂਰੰਗ ਮਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਲ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਧੰਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ। ਵਨਾਇਕ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਟੰਗ ਟੁੱਟ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਨਵੀਂ ਖ਼ਰੀਦ ਦਿੱਤੀ। ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਲ੍ਹੀ ਰੁਪਏ ਇਸ ਤੇ ਉਠ ਗਏ ਸਨ। ਜਮਨਾ ਬਾਈ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਹੋ ਗਈ ਸਾਲੀ ਨੂੰ (ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਗਿਆ। ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਰਾਬਰ ਉਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਾਂਦਾ ਰਿਹਾ…ਲੇਕਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਕੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਨੇਕ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੜਬੜ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹੀ ਸੀ। ਵਰਨਾ ਹੋਰ ਸਭ ਠੀਕ ਸੀ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕੀ ਕਰਾਂ?…ਖ਼ੈਰਾਤ ਦੇਣ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਇਆ। ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਰੋਜ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਿਆ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕਰੀਬ ਕਰੀਬ ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਭਿਖਾਰੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਭੁੱਖਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਨੰਗਾ। ਕਿਸ-ਕਿਸ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਾਂ, ਕਿਸ ਕਿਸ ਦਾ ਅੰਗ ਢਕਾਂ?…ਸੋਚਿਆ ਇੱਕ ਲੰਗਰ ਖਾਨਾ ਖੋਲ ਦੇਵਾਂ, ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਲੰਗਰ ਖ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੰਨ ਕਿੱਥੋਂ ਲਿਆਉਂਦਾ? ਬਲੈਕ ਮਾਰਕੀਟ ਚੋਂ ਖ਼ਰੀਦਣ ਦਾ ਖਿਆਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਤਰਫ਼ ਗੁਨਾਹ ਕਰਕੇ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਭਲੇ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਕੀ ਹੈ।
ਘੰਟਿਆਂ ਬੈਠ ਬੈਠ ਕੇ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਸੁਣੇ। ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਜੋ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਧੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੋਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਜੋ ਉਚੀਆਂ ਉਚੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੈਦਲ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਦੁੱਖ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕੰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਜੁੱਤਾ ਨਹੀਂ। ਮੋਟਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਦੁੱਖ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਕੋਲ ਕਾਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮਾਡਲ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਰੁਸਤ ਸੀ। ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਦੀ ਹਾਜਤ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਾਕੂਲ ਸੀ।
ਮੈਂ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ, ਅੱਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰੀ ਦੀ ਅਮੀਨਾ ਬਾਈ ਚਿਤਲੇਕਰ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਯਾਦ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ।
‘ਕਿਸ ਦੀ ਹਾਜਤ-ਰਵਾ ਕਰੇ ਕੋਈ’
ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਿਸਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਹੋਵੇ।
ਜੀ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਕਿਸ ਕਿਸ ਦੀ ਹਾਜਤ ਰਵਾ ਕਰਦਾ ਜਦੋਂ ਸੌ ਵਿੱਚੋਂ ਸੌ ਹੀ ਹਾਜਤਮੰਦ ਸਨ। ਮੈਂ ਫਿਰ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਖ਼ੈਰਾਤ ਦੇਣਾ ਕੋਈ ਅੱਛਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੱਤਫਾਕ ਨਾ ਕਰੋ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਂ ਮੁਹਾਜਿਰਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਜਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ਖ਼ੈਰਾਤ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਹਾਜਿਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਾਕਾਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦਿਨ-ਭਰ ਹੱਥ ਤੇ ਹੱਥ ਧਰੀ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਤਾਸ਼ ਖੇਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੁਗਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। (ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਜੁਗਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜੁਵਾ ਯਾਨੀ ਕੁਮਾਰ ਬਾਜ਼ੀ) ਗਾਲਾਂ ਬਕ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫ਼ੋਗਟ ਯਾਨੀ ਮੁਫ਼ਤ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਤੋੜ ਰਹੇ ਹਨ…..ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਭਲਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਮਦਦ ਦੇ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਇਸਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਾ ਕਿ ਭਿੱਖ ਦੇਣਾ ਹਰਗਿਜ਼ ਹਰਗਿਜ਼ ਨੇਕੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਨੇਕੀ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਹੋਰ ਕਿਹੜਾ ਰਸਤਾ ਹੈ?
ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਧੜਾ ਧੜ ਆਦਮੀ ਮਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਦੇ ਹੈਜ਼ਾ ਫੁੱਟਦਾ ਸੀ ਕਦੇ ਪਲੇਗ। ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿਲ ਧਰਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਕਰੀਬ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਵਾ ਦੇਵਾਂ ਮਗਰ ਸੋਚਣ ਤੇ ਇਰਾਦਾ ਤਰਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੂਰੀ ਸਕੀਮ ਤਿਆਰ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਇਮਾਰਤ ਲਈ ਟੈਂਡਰ ਤਲਬ ਕਰਦਾ। ਦਾਖ਼ਲੇ ਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ ਦਾ ਰੁਪਿਆ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਆਪਣੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕੰਪਨੀ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਟੈਂਡਰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ ਕੱਢ ਦਿੰਦਾ। ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਇਮਾਰਤ ਤੇ ਲਾਵਾਂਗਾ। ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਬਿਲਡਿੰਗ ਖੜੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਬਚਾ ਲੈਂਦਾ। ਮਗਰ ਇਹ ਸਾਰੀ ਸਕੀਮ ਧਰੀ ਦੀ ਧਰੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਜੋ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ?
ਗ਼ੌਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਲਫ਼ੜਾ ਹੀ ਫ਼ਾਲਤੂ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਹੈ। ਲਫ਼ੜਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਝਗੜਾ, ਉਹ ਝਗੜਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੰਗਾ ਫ਼ਸਾਦ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਦੇ ਪੂਰੇ ਮਾਅਨੇ ਮੈਂ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।
ਜੀ ਹਾਂ ਗ਼ੌਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਲਫ਼ੜਾ ਹੀ ਇਸ ਫ਼ਾਲਤੂ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਹੁਣ ਲੋਕ ਵੱਧਦੇ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੀ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਧਦੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਅਸਮਾਨ ਵੀ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫੈਲਦਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੀਂਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਣਗੇ। ਅਨਾਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਗੇਗਾ। ਇਸਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ…ਕਿ ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਾਉਣਾ ਹਰਗਿਜ਼ ਹਰਗਿਜ਼ ਨੇਕ ਕੰਮ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਸੋਚਿਆ ਮਸਜਦ ਬਣਵਾ ਦੇਵਾਂ। ਲੇਕਿਨ ਅੱਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰੀ ਦੀ ਅਮੀਨਾ ਬਾਈ ਚਿਤਲੇਕਰ ਦਾ ਗਾਇਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ:
‘ਨਾਮ ਮਨਜੂਰ ਹੈ ਤੋ ਫ਼ੈਜ ਕੇ ਅਸਬਾਬ ਬਨਾ’
ਉਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨੂੰ ਮਨਜੂਰ ਅਤੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਨੂੰ ਫ਼ੈਜ ਕਿਹਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ‘ਨਾਮ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੈ ਤੋ ਫ਼ੈਜ਼ ਕੇ ਅਸਬਾਬ ਬਨਾ’। ਪੁਲ ਬਣਾ ਚਾਹੇ ਬਣਾ ਮਸਜਦ-ਓ-ਤਾਲਾਬ ਬਣਾ।
ਕਿਸੇ ਕਮਬਖ਼ਤ ਨੂੰ ਨਾਮ-ਓ-ਨਮੂਦ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਹੈ। ਉਹ ਜੋ ਨਾਮ ਉਛਾਲਣ ਲਈ ਪੁਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਨੇਕੀ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਖ਼ਾਕ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਨਾ ਇਹ ਮਸਜਦ ਬਣਵਾਉਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਿਲਕੁਲ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਮਸਜਦਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਕੌਮ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਰਗਿਜ਼ ਮੁਫ਼ੀਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸਲਈ ਕਿ ਅਵਾਮ ਬਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਥੱਕ-ਹਾਰ ਮੈਂ ਹੱਜ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਲਾ ਮੀਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਲਸਾ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਹਜ਼ਮੀ ਫੈਲ ਗਈ। ਇੰਨੀ ਭਗਦੜ ਮੱਚੀ ਕਿ ਤੀਹ ਆਦਮੀ ਹਲਾਕ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਹਾਦਸੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੂਜੇ ਰੋਜ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹਲਾਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ।
ਮੈਂ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸੋਚਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੈਂ ਕਈ ਮੌਲਵੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਅਚਾਨਕ ਹਾਦਸਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਉਹ ਰੁਤਬਾ ਜਿਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰੁਤਬਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਲੋਕ ਮਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ ਕਰਨ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਅੱਛਾ ਹੈ। ਉਹ ਜੋ ਆਮ ਮੌਤ ਮਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਬਿਲਕੁਲ ਅਕਾਰਥ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਬਣਦੀ।
ਮੈਂ ਇਸ ਬਰੀਕੀ ਤੇ ਹੋਰ ਗ਼ੌਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼ ਜਿਧਰ ਵੇਖੋ ਖ਼ਸਤਾ-ਹਾਲ ਇਨਸਾਨ ਸਨ। ਚਿਹਰੇ ਜ਼ਰਦ, ਫ਼ਿਕਰ-ਓ-ਤਰੱਦੁਦ ਅਤੇ ਗ਼ਮ-ਏ-ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਬੋਝ ਥਲੇ ਪਿਸੇ ਹੋਏ, ਧਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੇ-ਜਾਨ ਚਾਲ, ਕੱਪੜੇ ਤਾਰਤਾਰ। ਰੇਲ-ਗੱਡੀ ਦੇ ਕੰਡਮ ਮਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਟੁੱਟੇ ਫੁੱਟੇ ਝੋਂਪੜੇ ਵਿੱਚ ਪਏ ਹਨ ਜਾਂ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇ ਮਾਲਿਕ ਮਵੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕ ਬੇਮਤਲਬ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਿਓਂ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ? ਕਿਸ ਲਈ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੈਸੇ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ? ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਛੂਤ ਦਾ ਰੋਗ ਫੈਲ ਜਾਵੇ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਰ ਗਏ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਪਿਆਸ ਨਾਲ ਹੀ ਘੁਲ ਘੁਲ ਕੇ ਮਰੇ। ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਕੜ ਗਏ, ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕ ਗਏ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦੋ ਅੱਥਰੂ ਵਗਾ ਦਿੱਤੇ। ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਖੁਸ਼ਕ ਹੀ ਰਹੀ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਈ, ਠੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਗੌਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ…ਉਹ ਕਿਸ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ। ਅੱਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰੀ ਦੀ ਅਮੀਨਾ ਬਾਈ ਚਿਤਲੇਕਰ ਦੀ ਦਰਦ-ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ:
ਮਰ ਕੇ ਭੀ ਚੈਨ ਨਾ ਪਾਇਆ ਤੋ ਕਿਧਰ ਜਾਏਗੇ । ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜੇਕਰ ਮਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾ ਸੁਧਰੀ ਤਾਂ ਲਾਹਨਤ ਹੈ ਸੁਸਰੀ ਤੇ।
ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਹ ਬੇਚਾਰੇ, ਇਹ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਮਾਰੇ, ਦਰਦ ਦੇ ਠੁਕਰਾਏ ਹੋਏ ਇਨਸਾਨ ਜੋ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹਰ ਚੰਗੀ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਤਰਸਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਰੁਤਬਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਚੁੱਕ ਦੇਖਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਸ਼ਕ ਕਰਨ। ਇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸੂਰਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਮ ਮੌਤ ਨਾ ਮਰਨ ਸਗੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ।
ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਲਈ ਰਾਜੀ ਹੋਣਗੇ? ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ , ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਕੌਣ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ੌਕ-ਏ-ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਹੀਂ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਵੇਖਾ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਰੁਤਬਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਨਾਉਮੀਦੀ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਕੀ ਤੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈਂ? ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਨਹੀਂ।
ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜੀ ਕੇ ਕੀ ਕਰੇਗਾ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਵੇਖੋ ਬੜੇ ਮੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੂੰ ਡੇਢ ਮਹੀਨਾ ਹੋਰ ਜੀ ਲਏਂਗਾ। ਚਲਣ ਦੀ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ। ਖੰਘਦੇ ਖੰਘਦੇ ਗ਼ੋਤੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਵੇਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਸ ਦਮ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਫੁੱਟੀ ਕੌਡੀ ਤੱਕ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਭਰ ਤੂੰ ਸੁਖ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ। ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਫਿਰ ਹੋਰ ਜੀ ਕੇ ਕੀ ਕਰੇਂਗਾ। ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਭਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸਲਈ ਮਹਾਜ਼ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਦੀ ਖਾਤਰ ਲੜਦੇ ਲੜਦੇ ਜਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਖਿਆਲ ਵੀ ਅਨਰਥ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਕੀ ਇਹ ਬਿਹਤਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੂੰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੋਂਦਾ ਹੈਂ, ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰ ਲਵੇਂ। ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?
ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਾਹਮਣੇ ਕੇਲੇ ਦਾ ਛਿਲਕਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਫ਼ਰਜ਼ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਤੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਫਿਸਲ ਗਿਆ…ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਮਰ ਜਾਏਂਗਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਪਾ ਲਏਂਗਾ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਨਾ ਆਈ ਕਹਿਣ ਲਗਾ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੇ ਕੇਲੇ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਉੱਤੇ ਪੈਰ ਧਰਾਂਗਾ…ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਪਿਆਰੀ ਨਹੀਂ…ਅੱਲਾ ਅੱਲਾ ਕੀ ਜਾਨ ਸੀ। ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ। ਝੁਰੜੀਆਂ ਦੀ ਗਠੜੀ!
ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਮਬਖਤ ਜੋ ਬੜੀ ਸੌਖ ਨਾਲ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਖ਼ੈਰਾਤੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਚਾਰਪਾਈ ਉੱਤੇ ਖੰਘਦਾ ਖੰਗਾਰਦਾ ਮਰ ਗਿਆ।
ਇੱਕ ਬੁੜੀ ਸੀ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਦੰਦ ਨਾ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਆਂਤ। ਆਖ਼ਿਰੀ ਸਾਹ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਗਰੀਬ ਦੀ ਮੁਫਲਿਸੀ ਅਤੇ ਰੰਜੋ ਗ਼ਮ ਵਿੱਚ ਬੀਤੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਉਠਾ ਕੇ ਰੇਲ ਦੇ ਪਾਟੇ ਉੱਤੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਪਟੜੀ ਨੂੰ ਪਾਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਜਨਾਬ ਜਿਓਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਉਹ ਹੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਫੂਕ ਭਰੇ ਖਿਡੌਣੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਠ ਕੇ ਭੱਜ ਗਈ।
ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਹਾਰੀ। ਬਾਣੀਏ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੇਕੀ ਦਾ ਜੋ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਰਸਤਾ ਮੈਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਓਝਲ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ।
ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵਕ਼ਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਹਾਤਾ ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਮਰੇ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਸਤਾ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ। ਮੇਰੀਆਂ ਤਜਰਬਾਕਾਰ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਲਿਆ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਭਾਰੀ ਮੀਂਹ ਵਿੱਚ ਸਭ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਢਹਿ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਸਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਅਹਾਤੇ ਨੂੰ ਸਾਢੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰੀਦ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਮੰਦੇ-ਹਾਲ ਆਦਮੀ ਬਸਾ ਦਿੱਤੇ। ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਵਸੂਲ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਰੁਪਿਆ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ। ਤੀਸਰੇ ਮਹੀਨੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸੀ, ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਵੱਡੇ ਮੀਂਹ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਤ ਸੌ ਆਦਮੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਬੁਢੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ…ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
ਉਹ ਜੋ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਬੋਝ ਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹਲਕਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਤ ਸੌ ਆਦਮੀ ਘੱਟ ਵੀ ਹੋ ਗਏ। ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਵੀ ਮਿਲ ਗਿਆ…ਉੱਧਰ ਦਾ ਪੱਖ ਭਾਰੀ ਹੀ ਰਿਹਾ।
ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਹਰ ਰੋਜ ਆਪਣੀ ਸਮਰਥਾ ਮੁਤਾਬਕ ਦੋ ਤਿੰਨ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਪਿਆਲ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਅਰਜ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ, ਕੰਮ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰੀ ਦੀ ਅਮੀਨਾ ਬਾਈ ਚਿਤਲੇਕਰ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਉਹ ਸ਼ੇਅਰ ਇੱਥੇ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦਾ। ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜਿਸਦਾ ਵਜੂਦ ਛਕੜੇ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਪਹੀਏ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੇਮਾਅਨਾ ਅਤੇ ਬੇਕਾਰ ਸੀ। ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਪਿਲਾਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦਸ ਦਿਨ ਜਗ੍ਹਾ ਜਗ੍ਹਾ ਕੇਲੇ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਸੁੱਟਣੇ ਪਏ। ਲੇਕਿਨ ਮੌਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੁਕੱਰਰ ਹੈ। ਦਸਵੇਂ ਰੋਜ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਪਥਰੀਲੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਕੇਲੇ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਤੋਂ ਫਿਸਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ।
ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਇਮਾਰਤ ਬਣਵਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਠੇਕਾ ਮੇਰੀ ਹੀ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਦੋ ਲੱਖ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪਛੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਫ਼ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਬੀਮਾ ਵੀ ਕਰਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਧੜੰਮ ਡਿੱਗ ਪਵੇਗੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਸਾਲਾ ਹੀ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਲਗਵਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਕ਼ਤ ਤਿੰਨ ਸੌ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਣਗੇ। ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਦੇ ਸਭ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਬੱਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਪਰਲੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅੱਲਾ-ਤਾਲਾ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
(ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਗਿੱਲ)
ਸਵੇਰੇ ਛੇ ਵਜੇ ਪਟਰੋਲ ਪੰਪ ਕੋਲ ਹੱਥ ਗੱਡੀ ਵਿਚ
ਬਰਫ਼ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਛੁਰਾ ਖੋਭ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸੱਤ ਵਜੇ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਲੁੱਕ ਵਿਛੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ
ਪਈ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਬਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਬਣ-ਬਣ ਗਿਰਦੀ ਰਹੀ।
ਸਵਾ ਸੱਤ ਵਜੇ ਪੁਲਿਸ ਲਾਸ਼ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਈ
ਬਰਫ਼ ਅਤੇ ਖੂਨ ਉੱਥੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਪਏ ਰਹੇ।
ਫੇਰ ਟਾਂਗਾ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਿਆ
ਬੱਚੇ ਨੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਖੂਨ ਦੇ ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਚਮਕੀਲੇ
ਲੋਥੜੇ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਆਇਆ।
ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਖਿੱਚਕੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਉੱਧਰ
ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ – “ਦੇਖੋ ਮੰਮੀ, ਜੈਲੀ….।”
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
“ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਗਲ਼ੇ ‘ਤੇ ਚਾਕੂ ਰੱਖਿਆ, ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਫੇਰਿਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਹਲਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।”
“ਇਹ ਤੂੰ ਕੀ ਕੀਤਾ?”
“ਕਿਉਂ?”
“ਉਹਨੂੰ ਹਲਾਲ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ?”
“ਸੁਆਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ‘ਚ”
“ਮਜ਼ਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਦੇ ਬੱਚਿਆ… ਤੈਨੂੰ ਝਟਕਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ… ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ।”
ਅਤੇ ਹਲਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਦੀ ਗਰਦਨ ਝਟਕਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
ਘੋੜਾ ਦੱਬਿਆਂ ਪਿਸਤੌਲ ਵਿੱਚੋਂ ਝੁੰਝਲਾ ਕੇ ਗੋਲ਼ੀ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ਼ੀ। ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ ਵਾਲ਼ਾ ਆਦਮੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੂਹਰਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਘੋੜਾ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਦੱਬਿਆ – ਦੂਜੀ ਗੋਲ਼ੀ ਮਚਲਦੀ ਹੋਈ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ਼ੀ।
ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਮਸ਼ਕੀ ਦੀ ਮਸ਼ਕ ਫਟੀ, ਉਹ ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਡਿੱਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹਦਾ ਖੂਨ ਮਸ਼ਕ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ਼ ਕੇ ਵਹਿਣ ਲੱਗਾ।
ਘੋੜਾ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਦੱਬਿਆ – ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਖੁੰਝ ਗਿਆ, ਗੋਲ਼ੀ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਦਫਫ਼ਨ ਹੋ ਗਈ।
ਚੌਥੀ ਗੋਲ਼ੀ ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ, ਉਹ ਚੀਕ ਵੀ ਨਾ ਸਕੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਢੇਰ ਹੋ ਗਈ।
ਪੰਜਵੀਂ ਅਤੇ ਛੇਵੀਂ ਗੋਲ਼ੀ ਬੇਕਾਰ ਗਈ, ਨਾ ਕੋਈ ਮਰਿਆ, ਨਾ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਇਆ।
ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ।
ਅਚਾਨਕ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਨੇ ਪਿਸਤੌਲ ਦਾ ਮੂੰਹ ਉਸ ਵੱਲ ਕੀਤਾ।
ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਕਿਹਾ – “ਇਹ ਕੀ ਕਰਦੈਂ?”
ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿਉਂ?”
“ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਤਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ।”
“ਤੂੰ ਚੁੱਪ ਰਹਿ, ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ?”
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
ਜਦੋਂ ਕਾਸਿਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਗੋਲੀ ਦੇ ਸਾੜ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸੱਜੀ ਪਿੰਜਣੀ ਵਿਚ ਖੁਭ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਦਰ ਜਾ ਜਦੋਂ ਉਸ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਦੀ ਲੋਥ ਦੇਖੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਖੂਨ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਲੱਕੜਾਂ ਪਾੜਨ ਵਾਲਾ ਗੰਡਾਸਾ ਚੁੱਕ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਰਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆ ਗਿਆ।
“ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ… ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ…!” ਉਸ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਸਾਹਮਣੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਸਨ। ਕਾਸਿਮ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਡਰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਅੰਦਰ ਲੁਕ ਗਈ ਹੈ, ਉਹ ਓਧਰ ਵਧਿਆ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਲਾ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ,
“ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ, ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ… ਮੈਂ ਹਾਂ, ਤੇਰਾ ਬਾਪ।” ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਆਇਆ।
ਕਾਸਿਮ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਇਕਦਮ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਡਿੱਗ ਪਿਆ, ਸੰਭਲ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਉਠਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਕਿਸੇ…।
ਕਾਸਿਮ ਚੀਕ ਕੇ ਉਠ ਬੈਠਾ।
ਇਕ ਗਜ਼ ਦੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਪਈ ਸੀ, ਨੰਗੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਨੰਗੀ, ਗੋਰਾ ਗੋਰਾ ਜਿਸਮ, ਛੱਤ ਵੱਲ ਉੱਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ…।
ਇਕਦਮ ਕਾਸਿਮ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਜੂਦ ਹਿੱਲ ਗਿਆ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਅਸਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਨ ਵਾਲੀ ਚੀਕ ਉਠੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚਿਪਕੇ ਸਨ ਕਿ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲ ਸਕੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਆਪੇ ਮੀਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥੀਂ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਢਕ ਲਿਆ। ਮਰੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲੀ,
“ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ…।” ਅਤੇ ਉਸ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰੀ ਏਧਰ ਉੱਧਰ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੱਪੜੇ ਚੁੱਕ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਉਤੇ ਸਿੱਟ ਦਿੱਤੇ, ਅਤੇ ਇਹ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਕਿ ਕਪੜੇ ਲਾਸ਼ ਉਤੇ ਪਏ ਵੀ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ…?
ਬਾਹਰ ਆ ਉਸ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵੀ ਦੇਖੀ, ਉਂਝ ਭਾਵੇਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਾ ਆਈ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ ਨੰਗੀ ਲਾਸ਼ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਖੂੰਜੇ ਪਿਆ ਲੱਕੜਾਂ ਪਾੜਣ ਵਾਲਾ ਗੰਡਾਸਾ ਚੁਕਿਆ ਅਤੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
ਕਾਸਿਮ ਦੀ ਸੱਜੀ ਪਿੰਜਣੀ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਖੁਭੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਘਰ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲੋ-ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚੋਂ ਉਡ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਪਿਆਰੀ ਬੀਵੀ ਹਲਾਕ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਸਦਮਾ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੋ ਤਸਵੀਰ ਆਉਂਦੀ, ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ, ਨੰਗੀ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਨੇਜ਼ੇ ਦੀ ਨੋਕ ਬਣ ਬਣ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਪਾੜ ਗਈ।
ਗੰਡਾਸਾ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਈ ਕਾਸਿਮ ਸੁੰਨਸਾਨ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਉਬਲਦੇ ਲਾਵੇ ਵਾਂਗ ਵਹਿੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਚੌਂਕ ਕੋਲ ਉਸ ਦੀ ਮੁੱਠਭੇੜ ਇਕ ਸਿੱਖ ਨਾਲ ਹੋ ਗਈ – ਸਿੱਖ ਤਕੜਾ ਜੁਆਨ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਸਿਮ ਨੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤਕੜਾ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਸਿੱਖ ਡਾਢੇ ਝੱਖੜ ਵਿਚ ਉਖੜੇ ਦਰਖ਼ਤ ਵਾਂਗ ਜ਼ਮੀਨ ਉਤੇ ਡਿਗ ਗਿਆ।
ਕਾਸਿਮ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਵਿਚ ਖੂਨ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਭਖ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵੱਜਣ ਲੱਗਾ ਤੜ-ਤੜ-ਤੜ-ਤੜ, ਜਿਵੇਂ ਜੋਸ਼ ਖਾਂਦੇ ਤੇਲ ਉਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਛੱਟਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।
ਦੂਰ ਸੜਕ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਨਜ਼ਰ ਆਏ। ਤੀਰ ਵਾਂਗ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ‘ਹਰ-ਹਰ ਮਹਾਂਦੇਵ’ ਦੇ ਨਾਰ੍ਹੇ ਲਾਏ। ਕਾਸਿਮ ਨੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਨਾਰ੍ਹਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਅਤੇ ਗੰਡਾਸਾ ਚੁੱਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਘੁਸ ਗਿਆ।
ਮਿੰਟੋ ਮਿੰਟੀ ਤਿੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸੜਕ ਉਤੇ ਤੜਫ਼ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਬਚੇ ਉਹ ਭੱਜ ਗਏ, ਪਰ ਕਾਸਿਮ ਦਾ ਗੰਡਾਸਾ ਦੇਰ ਤਕ ਹਵਾ ਵਿਚ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਸਨ, ਗੰਡਾਸਾ ਘੁੰਮਾਉਂਦਾ-ਘੁੰਮਾਉਂਦਾ ਉਹ ਇਕ ਲੋਥ ਨਾਲ ਟਕਰਾਇਆ ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਡੇਗ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਚੀਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, “ਮਾਰ ਦੇ ਮੈਨੂੰ, ਮਾਰ ਦੇ ਮੈਨੂੰ…।”
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਹੱਥ ਉਸ ਦੀ ਧੌਣ ਉਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਕੋਈ ਜ਼ਰਬ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉਤੇ ਨਾ ਪਈ ਤਾਂ ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਸ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸੜਕ ਉਤੇ ਤਿੰਨ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਕਾਸਿਮ ਨੂੰ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਕਦਮ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ, ਨੰਗੀ ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਿਘਲੇ ਹੋਏ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਾਂਗ ਉਤਰ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਬਾਰੂਦ ਦਾ ਬਲਦਾ ਹੋਇਆ ਪਲੀਤਾ ਬਣਾਅ ਗਈ। ਉਹ ਫੌਰਨ ਉਠਿਆ, ਗੰਡਾਸਾ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖੌਲਦੇ ਲਾਵੇ ਵਾਂਗ ਸੜਕ ਉਤੇ ਵਹਿਣ ਲੱਗਾ।
ਜਿੰਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕਾਸਿਮ ਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤੇ, ਸਭ ਦੇ ਸਭ ਖਾਲੀ ਸਨ।
ਇਕ ਗਲੀ ਵਿਚ ਉਹ ਵੜਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਵਿਚ ਸਭ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੋਫ਼ਤ ਹੋਈ, ਉਸ ਆਪਣੇ ਲਾਵੇ ਦਾ ਰੁੱਖ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫੇਰ ਲਿਆ।
ਇਕ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਉਸ ਗੰਡਾਸਾ ਉਚਾ ਕੀਤਾ, ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਝੱਟ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਕਲੀਫ਼ਦੇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਜੇ ਤਕ ਉਹ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਫ਼ੌਰਨ ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸਨ, ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇਕ ਹੀ ਸਾਹ ਵਿਚ ਉਲਟੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਹੋਈ।
ਝੁੰਜਲਾ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਉਪਰ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਅੰਦਰੋਂ ਬੰਦ ਸੀ। ਕਾਸਿਮ ਨੇ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਗੰਡਾਸਾ ਚਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਹੀ ਚਿਰ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਕਵਾੜ ਟੋਟਾ ਟੋਟਾ ਹੋ ਗਏ।
ਉਹ ਅੰਦਰ ਵੜਿਆ। ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਘਰ ਸੀ।
ਉਸ ਆਪਣੇ ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਹਲਕ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਫਿਰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਚੀਖਿਆ, “ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੋ…, ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੋ…।”
ਸਾਹਮਣੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਚਰ ਚਰ ਹੋਈ।
ਕਾਸਿਮ ਆਪਣੇ ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਹਲਕ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਈ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀ ਗਿਆ।
ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਸੀ।
ਕਾਸਿਮ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਚਿਪਕ ਗਏ, ਫਿਰ ਉਸ ਗਰਜ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੌਣ ਹੈ ਤੂੰ…?”
ਕੁੜੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ਕ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਜੀਭ ਫੇਰੀ ਅਤੇ ਜਵਾਬ ਦਿਤਾ, “ਹਿੰਦੂ…।”
ਕਾਸਿਮ ਤਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਗਿਆਰਿਆਂ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਮਰ ਚੌਦਾਂ ਜਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਹੱਥੋਂ ਗੰਡਾਸਾ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਫਿਰ ਉਹ ਬਾਜ਼ ਵਾਂਗ ਝਪਟਿਆ ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਧਕੇਲ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੁੜੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾੜਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਕਾਸਿਮ ਆਪਣਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝਿਆ ਰਿਹਾ, ਕੁੜੀ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਾ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਫ਼ਰਸ਼ ਉਤੇ ਡਿੱਗਦਿਆਂ ਹੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਕਾਸਿਮ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਕੁੜੀ ਦੀ ਧੌਣ ਵਿਚ ਧਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਹੱਥ ਪਰੇ ਹਟਾਅ ਉਹ ਉਠਿਆ, ਉਸ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਕੁੜੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਕਿ… ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਹੋਰ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਸਕੇ।
ਇਕ ਗਜ਼ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਉਤੇ ਇਕ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਦੀ ਲੋਥ ਪਈ ਸੀ, ਨੰਗੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਨੰਗੀ, ਗੋਰਾ ਗੋਰਾ ਜਿਸਮ, ਛੱਤ ਵੱਲ ਉੱਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ।
ਕਾਸਿਮ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਇਕਦਮ ਮੀਟੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਦੋਏ ਹੱਥੀਂ ਉਸ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਢਕ ਲਿਆ, ਗਰਮ ਗਰਮ ਪਸੀਨਾ ਬਰਫ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਵਿਚ ਖੌਲਦਾ ਲਾਵਾ ਪੱਥਰ ਵਾਂਗ ਜੰਮਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।
ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਪਿਛੋਂ ਇਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਆਦਮੀ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਵੜਿਆ। ਉਸ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰੀ, ਲਰਜ਼ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫ਼ਰਸ਼ ਉਤੇ ਪਈ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਉਤੇ ਕੰਬਲ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਗਰਜ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੌਣ ਹੈਂ ਤੂੰ ਓਏ?”
ਕਾਸਿਮ ਚੌਂਕਿਆ, ਉਸ ਦੀਆ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਇਆ। ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਆਦਮੀ ਚੀਖਿਆ, “ਕਾਸਿਮ…”
ਕਾਸਿਮ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਚੌਂਕਿਆ, ਉਸ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਖੜ੍ਹੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾ ਕੀਤੀ।
ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਆਦਮੀ ਨੇ ਘਬਰਾਉਂਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਤੂੰ ਇੱਥੇ…?”
ਕਾਸਿਮ ਲਰਜ਼ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫ਼ਰਸ਼ ਉਤੇ ਪਈ ਅਤੇ ਕੰਬਲ ਨਾਲ ਢਕੀ ਚੀਜ਼ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖੋਖਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਕਿਹਾ, “ਸ਼ਰੀਫ਼ਨ…।”
ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਆਦਮੀ ਨੇ ਜਲਦੀ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਕੰਬਲ ਹਟਾਇਆ। ਨੰਗੀ ਲਾਸ਼ ਦੇਖ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕੰਬਿਆ, ਫਿਰ ਇਕਦਮ ਉਸ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ । ਤਲਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਡਿੱਗ ਪਈ, ਫਿਰ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਉਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ “ਬਿਮਲਾ, ਬਿਮਲਾ…” ਕਹਿੰਦਾ ਲੜਖੜਾਉਂਦੇ ਪੈਰੀਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
(ਅਨੁਵਾਦ: ਪੂਨਮ)
ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨਾਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵਧੀਆ ਡਾਕਟਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸ਼ਫ਼ਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਲੀਨਿਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ, ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਇਮਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਵਿਚ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਈ ਕਮਰੇ ਸਨ। ਨਿਚਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਮੱਧ ਤਬਕੇ ਲਈ ਅਤੇ ਨਿਚਲੇ ਤਬਕੇ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵੇਂ ਸਨ, ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਅਮੀਰ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਨ।
ਇਕ ਲਿਬਾਰਟਰੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਪਾਊਂਡਰ ਦਾ ਕਮਰਾ। ਐਕਸਰੇ ਦਾ ਕਮਰਾ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਆਮਦਨ ਢਾਈ-ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਲਗਭਗ ਹੋਵੇਗੀ।
ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਨੇ ਇਕ ਪਾਰਸੀ ਔਰਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਦੀ ਬੀਵੀ ਸੀ।
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ ਇਹ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਹਸਪਤਾਲ, ਮੈਟਰਨਿਟੀ ਹੋਮ ਵੀ ਸੀ। ਬੰਬਈ ਦੀ ਆਬਾਦੀ, ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਲਵੋ, ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਥੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਤੇ ਮੈਟਰਨਿਟੀ ਹੋਮ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦਾ ਕਲੀਨਿਕ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਮਾਯੂਸ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਕੋਈ ਬੈੱਡ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।
ਉਸ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਬੇਟੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਇਲਾਜ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਨਰਸਾਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਬੜੀਆਂ ਮਿਹਨਤੀ ਤੇ ਮਿਠਬੋਲੜੀਆਂ ਸਨ। ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕਰਦੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨਰਸਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਬੜੀ ਛਾਣ-ਬੀਣ ਪਿਛੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਬੁਰੀ ਤੇ ਭੱਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਕੋਈ ਨਰਸ ਆਪਣੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ।
ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਚਾਰ ਨਰਸਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਚਾਰੇ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਨਰਸਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕਈ ਆਈਆਂ। ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਚੰਗੀ ਨਾ ਲੱਗੀ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਟੇਢਾ-ਮੇਢਾ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੱਦ ਮਧਰਾ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਰੰਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਾਲਾ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਨੱਕ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ। ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੱਠ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਚੰਗੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਚੁਣ ਹੀ ਲਈਆਂ।
ਹੁਣ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫੇਰ ਦਿਲ ਲਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਚਾਰ ਨਰਸਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ। ਉਹ ਨਵੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਤਨਖਾਹ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਵਰਦੀ ਵੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਸੀ।
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਖਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਘਬਰਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣਾ ਹਸਪਤਾਲ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤੀ ਕਜੂੰਸੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਉਸਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ ਕਿ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਵੇ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲੋਂ ਇਕ ਪਲ ਦਾ ਵੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ। ਦਿਨ ਰਾਤ ਉਸਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ‘ਤੇ ਉਸਨੇ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕਮਰਾ ਆਪਣੇ ਲਈ ਰੱਖ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਅਕਸਰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਗਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਹੀ ਦੇਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਸਾਰੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨੀਂਦ, ਆਪਣਾ ਆਰਾਮ ਹਰਾਮ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀਆਂ, “ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ, ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ?”
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ, “ਜਦ ਕੋਈ ਯੋਗ ਮਿਲੂਗਾ ਤਾਂ ਰੱਖ ਲਵਾਂਗਾ।”
ਉਹ ਕਹਿੰਦੀਆਂ, “ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਭਲਾ ਉਹ ਕਿਥੇ ਮਿਲੇਗਾ?”
“ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ!”
ਨਰਸਾਂ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਕਿਤੇ ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ,
“ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਕਿਤੇ ਕੁਲੈਪਸ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ।”
“ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਬਹੁਤ ਗਿਰ ਗਈ ਹੈ… ਵਜ਼ਨ ਵੀ ਘਟ ਗਿਆ ਹੈ।”
“ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ।”
“ਹਰ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।”
“ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਮਝਾਵੇ!”
ਲਗਭਗ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਇਨਸਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਜਵਾਨ ਔਰਤਾਂ ਇਲਾਜ ਕਰਾਉਣ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਬਸ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁਝੇ ਰਹਿੰਦੇ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਲਾਜ ਕਰਦੇ ਸੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਅਸੀਸ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਹੱਥ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਫੇਰੇ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਨੌਕਰ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੇ ਅਮਲ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨਸ਼ਤਰ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਂਦਾ, ਬੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਨੱਬੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਸਫ਼ਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਕਲਾ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰਾਜ਼ ਸੀ।
ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਇਕ ਔਰਤ ਦਾ ਕੇਸ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇਕ ਬੜੀ ਸੁਹਣੀ ਕੁੜੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਇਕ ਦਮ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਅਨੋਖਾ ਨਮੂਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ।
ਉਹ ਅੰਦਰ ਗਿਆ, ਕੁੜੀ ਨੇ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉਠਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਬੈਠ, ਬੈਠ!” ਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਪੇਪਰ ਵੇਟ ਫੜ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਹਵਾ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ,
“ਦੱਸ ਤੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਈ ਏਂ?”
ਕੁੜੀ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਇਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ… ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।”
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਝੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਤੂੰ ਕਰ ਲਈਂ… ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਦੱਸ।”
ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਮੈਂ… ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਦੱਸਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ।”
ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਇਸ ਜਵਾਬ ਨਾਲ ਵਧ ਗਈ, “ਕਿਥੇ ਰਹਿੰਦੀ ਏਂ?”
“ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਵਿਚ… ਅੱਜ ਹੀ ਇਥੇ ਪਹੁੰਚੀ ਹਾਂ।”
ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਪੇਪਰਵੇਟ ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, “ਏਨੀ ਦੂਰੋਂ ਇਥੇ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ?”
ਕੁੜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ।”
ਏਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਨਰਸ ਅੰਦਰ ਆਈ। ਕੁੜੀ ਘਬਰਾਅ ਗਈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨਰਸ ਨਾਲ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣ ਆਈ ਸੀ, ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਨਰਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਹੁਣ ਤੂੰ ਜਾਹ! ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦੇ ਕਿ ਉਹ ਕਮਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਨਾ ਆਉਣ ਦੇਵੇ।”
ਨਰਸ ‘ਜੀ ਅੱਛਾ’ ਕਹਿ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਹੁਸੀਨ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਗੱਲ ਦੱਸ ਸਕਦੀ ਏਂ।”
ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਕੁੜੀ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਹਟ ਤੇ ਉਲਝਨ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਆਉਂਦੇ, ਪਰ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ। ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਤੇ ਰੁਕ ਰੁਕ ਕੇ ਕੇਵਲ ਏਨਾ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਤੋਂ… ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇਕ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ… ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।”
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਸਮਝ ਗਿਆ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਇਨਸਾਨ ਤੋਂ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ… ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕਿਹੜੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋਈ ਹੈ?”
ਕੁੜੀ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਠਹਿਰ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਉਹੀ… ਜੋ ਬੇਸਮਝ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਹੈ।”
ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ… ਪਰ ਹੁਣ ਤੂੰ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਏਂ?”
ਕੁੜੀ ਝਟ ਆਪਣੇ ਮਤਲਬ ਵੱਲ ਆ ਗਈ, “ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ… ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।”
ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਸੋਚਿਆ ਤੇ ਉਹ ਬੜੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ,
“ਇਹ ਜੁਰਮ ਹੈ… ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ?”
ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਅੱਥਰੂਆ ਗਏ, “ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾ ਲਵਾਂਗੀ।”
ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸਨੇ ਜ਼ਾਰੋ ਜ਼ਾਰ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਉਸ ‘ਤੇ ਬੜਾ ਤਰਸ ਆਇਆ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਪਲ ਸਨ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਹੁਣ ਪਛਤਾਅ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਏਨੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਕੇਸ ਆ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੀਵ ਹੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਇਹ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਗੁਨਾਹ ਤੇ ਜੁਰਮ ਹੈ।
ਪਰ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਜਾਦੂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜੁਰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਉਸ ਲਈ ਇਕ ਅੱਡ ਕਮਰਾ ਰਾਖਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਸੇ ਨਰਸ ਨੂੰ ਉਸ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ।
ਗਰਭਪਾਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਕੇ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਸ਼ੋਲਾਪੁਰ ਦੀ ਉਹ ਮਰਾਠੀ ਕੁੜੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਆਈ ਤਾਂ ਉਹ ਏਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਹੱਥ ਵਿਚ ਗਲਾਸ ਫੜ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੀ ਸਕਦੀ।
ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਘਰ ਚਲੀ ਜਾਵੇ ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਤੁਰਨ ਫਿਰਨ ਜੋਗੀ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮਿਸ ਲਲਿਤਾ ਖਟਮੇਕਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਤੈਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਲਿਖ ਦਿਆਂਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਜਿਸ ਸਹੇਲੀ ਕੋਲ ਆਈ ਸੀ ਉਥੇ ਆ ਕੇ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੈ! ਖੇਚਲ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।”
ਲਲਿਤਾ ਮੰਨ ਗਈ।
ਉਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਕੋਲੋਂ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹੀ ਗੜਬੜ ਫੇਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਸ਼ਰੋਡਕਰ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦਸਿਆ।
ਡਾਕਟਰ ਮੁਸਕਰਾਇਆ, “ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ… ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਅੱਜ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ।”
(ਅਨਵਾਦ: ਪਰਦੁਮਨ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ)
ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿਛੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਇਖਲਾਕੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਗਲਾਂ ਦਾ ਵੀ ਤਬਾਦਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ, ਯਾਨੀ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤੇ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।
ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਗੱਲ ਵਾਜਬ ਸੀ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਵਾਜਬ, ਚਲੋ ਫਿਰ ਵੀ ਬੁੱਧੀਮਾਨਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਉੱਚੀ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਪਾਗਲਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਲਈ ਇਕ ਦਿਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਗਿਆ।
ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛਾਣਬੀਣ ਕੀਤੀ ਗਈ – ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਨ, ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਬਾਕੀ ਜਿਹੜੇ ਬਚੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਤਮਾਮ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਰਖਾਉਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਜਿੰਨੇ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਾਰਡਰ ਉੱਤੇ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।
ਉਧਰ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਇਧਰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ, ਜਦੋਂ ਇਸ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ ਖਬਰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀ।
ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਜੋ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਹਰ ਰੋਜ਼, ਬਕਾਇਦਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਜਦ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਮੌਲਵੀ ਸਾਬ੍ਹ, ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?” ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਪਿਛੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਐਸੀ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਉਸਤਰੇ ਬਣਦੇ ਨੇ” ਇਹ ਜਵਾਬ ਸੁਣਕੇ ਉਸਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਸਾਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਕਿਉਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹੈ ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨੀ ਆਉਂਦੀ” ਦੂਜਾ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਹਿੰਦੋਸਤੋੜੋਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਆਉਂਦੀ ਐ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਬੜੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਆਕੜ ਆਕੜ ਫਿਰਤੇ ਹੈ”।
ਇਕ ਦਿਨ ਨਹਾਉਂਦਿਆਂ-ਨਹਾਉਂਦਿਆਂ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਗਲ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ ਕਿ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਤਿਲਕ ਕੇ ਡਿੱਗਿਆ ਅਤੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਕਈ ਪਾਗਲ ਐਸੇ ਵੀ ਸੀਗੇ ਜੋ ਪਾਗਲ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ ਗਿਣਤੀ ਅਜਿਹੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦੇ ਦਿਵਾ ਕੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਭਿਜਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਧੇ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਣ ਇਹ ਪਾਗਲ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਕਿਉਂ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੀ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਹੀ ਹਾਦਸਿਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਬੇਖ਼ਬਰ ਸਨ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ ਤੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਸਿਪਾਹੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਤੇ ਮੂਰਖ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਵੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਏਨਾ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਇਦੇ-ਆਜ਼ਮ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ,ਉਹਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਮੁਲਕ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ, ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ-ਸਥਿਤੀ ਕੀ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਇਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਪਾਗਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਿੱਲਿਆ, ਇਸ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿਚ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨੇ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ, ਜੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿੱਥੇ ਐ, ਜੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਅਰਸਾ ਪਹਿਲਾਂ ਇਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਨ।
ਇਕ ਪਾਗਲ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਫਸਿਆ ਕਿ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਝਾੜੂ ਦਿੰਦਿਆਂ-ਦਿੰਦਿਆਂ ਉਹ ਇਕ ਦਿਨ ਰੁੱਖ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਅਤੇ ਟਹਿਣੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦੋ ਘੰਟੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤਕਰੀਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਮਸਲੇ ਉੱਤੇ ਸੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਜਦ ਉਹਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਜਦ ਉਹਨੂੰ ਡਰਾਇਆ-ਧਮਕਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਨਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ, ਮੈਂ ਇਸ ਰੁੱਖ ਉੱਤੇ ਹੀ ਰਹੂੰਗਾ” ਬੜੀ ਦੇਰ ਪਿਛੋਂ ਜਦੋ ਉਹਦਾ ਦੌਰਾ ਠੰਡਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਥੱਲੇ ਉਤਰਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ-ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਗਲ ਮਿਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗਿਆ– ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ।
ਇਕ ਐਮ[ਐਸ[ ਸੀ[ ਪਾਸ ਰੇਡੀਓ ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਗਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਬਾਗ ਦੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪਗਡੰਡੀ ਉੱਤੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਚੁੱਪਚਾਪ ਟਹਿਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਦਫੇਦਾਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਨੰਗ-ਧੜੰਗਾ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰੇ ਬਾਗ ਵਿਚ ਤੁਰਨਾ-ਫਿਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਚਨਿਓਟ ਦੇ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ, ਜੋ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਰਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿਨ ‘ਚ ਪੰਦਰਾਂ-ਸੋਲਾਂ ਵੇਰਾਂ ਨਹਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਕਦਮ ਇਹ ਆਦਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ, ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਸੀ ਸੋ ਉਹਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਜੰਗਲੇ ਵਿਚ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਾਇਦੇ-ਆਜ਼ਮ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਦੇਖਾ-ਦੇਖੀ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਾਗਲ ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਹਿੰਦੂ ਵਕੀਲ ਮੁਹੱਬਤ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਹੋ ਕੇ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਹਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਦੀਵਾਨਗੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੁੱਲਿਆ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਿਲ-ਮਿਲਾ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਨੇ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਜਦ ਤਬਾਦਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਕਈ ਪਾਗਲਾਂ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਦਿਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਨਾ ਕਰੇ, ਉਹਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਉਸੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹਦੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ – ਪਰ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਨਹੀਂ ਚੱਲੇਗੀ।
ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਾਰਡ ਵਿਚ ਦੋ ਐਂਗਲੋ ਇੰਡੀਅਨ ਪਾਗਲ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਚਲੇ ਗਏ ਨੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸਦਮਾ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਲੁਕ-ਲੁਕ ਕੇ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਇਸ ਅਹਿਮ ਮਸਲੇ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਕਿ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਯੂਰਪੀਅਨ ਵਾਰਡ ਰਹੇਗਾ ਜਾਂ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਬ੍ਰੇਕਫਾਸਟ ਮਿਲਿਆ ਕਰੇਗਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ,ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣੀ ਪਵੇਗੀ।
ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਅਜੀਬ ਲਫ਼ਜ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, “ਔਪੜ ਦਿ ਗੜ ਗੜ ਅਨੈਕਸ ਦੀ ਬੇਧਿਆਨਾ ਦਿ ਮੂੰਗ ਕਿ ਦਾਲ ਆਫ ਦੀ ਲਾਲਟੈਨ” ਉਹ ਨਾ ਦਿਨ ‘ਚ ਸੌਂਦਾ ਸੀ ਨਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਅਰਸੇ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁੱਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਲੇਟਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਲਕਿ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਟੇਕ ਲਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਚੱਤੋ ਪਹਿਰ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਸੁੱਜ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪਿੰਜਣੀਆਂ ਵੀ ਫੁੱਲ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਮਗਰ ਸਰੀਰਕ ਤਕਲੀਫ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਲੰਮਾ ਪੈ ਕੇ ਆਰਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਗਲਾਂ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਬਾਰੇ ਜਦ ਕਦੇ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ ਸੀ ਕੋਈ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ, “ਔਪੜ ਦੀ ਗੜ-ਗੜ ਦਿ ਅਨੈਕਸ ਕਿ ਬੇਧਿਆਨਾ ਕਿ ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਵਰਨਮੈਂਟ” ਪਰੰਤੂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ‘ਆਫ਼ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਆਫ਼ ਦੀ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਗਵਰਨਮੈਂਟ’ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਦਾ ਉਹ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜੋ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਆਪ ਇਸ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿਆਲਕੋਟ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਸੁਣਿਐ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਕੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਜੋ ਅੱਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ, ਕੱਲ੍ਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕੌਣ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਨੋਂ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਣ।
ਇਸ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲ ਦੇ ਕੇਸ ਛਿਦਰੇ ਹੋ ਕੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਹਾਉਂਦਾ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਵਾਲ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੰਮ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬੜੀ ਭਿਆਨਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਆਦਮੀ ਨਿਡਰ ਸੀ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਝਗੜਾ-ਫਸਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਦੇ ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਨੌਕਰ ਸਨ, ਉਹ ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਏਨਾ ਕੁ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਵਿਚ ਉਹਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ ਚੰਗਾ ਖਾਂਦਾ ਪੀਂਦਾ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸੀ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਦਿਮਾਗ ਹਿਲ ਗਿਆ, ਉਹਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਹਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਮੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਸੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ ਕੇ ਲਿਆਏ ਅਤੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਦਾਖਲ ਕਰਾ ਗਏ।
ਮਹੀਨੇ ‘ਚ ਇੱਕ ਵੇਰਾਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਉਹ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸੁੱਖ-ਸਾਂਦ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਬੜੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਗੜਬੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ।
ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੀ ਪਰ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਉਸਨੂੰ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਕਤਈ ਮਾਲੂਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਨ ਕਿਹੜਾ ਹੈ, ਮਹੀਨਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਨੇ ਪਰੰਤੂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਜਦ ਉਸਦੇ ਸਕੇ-ਸਬੰਧੀ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਸਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਦਫੇਦਾਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਹਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਮਲ-ਮਲ ਕੇ ਨਹਾਉਂਦਾ,ਬਦਨ ਉੱਤੇ ਖ਼ੂਬ ਤੇਲ ਸਾਬਣ ਘਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਵਾਲਾਂ ‘ਚ ਤੇਲ ਲਾ ਕੇ ਕੰਘਾ ਕਰਦਾ, ਆਪਣੇ ਉਹ ਕੱਪੜੇ ਜੋ ਉਹ ਕਦੀਂ ਵਰਤਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੱਢਵਾ ਕੇ ਪਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਇਉਂ ਬਣ-ਫੱਬ ਕੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਪੁੱਛਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦਾ ਜਾਂ ਕਦੇਂ-ਕਦਾਈਂ “ਔਪੜ ਦਿ ਗੜ ਗੜ ਦਿ ਅਨੈਕਸ ਦਿ ਬੇਧਿਆਨਾ ਦਿ ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ਼ ਦੀ ਲਾਲਟੈਨ” ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ।
ਉਹਦੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਸੀ ਜੋ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਇੱਕ ਉਂਗਲੀ ਵਧਦੀ-ਵਧਦੀ ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ‘ਚ ਮੁਟਿਆਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਉਹਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹ ਬੱਚੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਰੋਂਦੀ ਸੀ, ਮੁਟਿਆਰ ਹੋਈ ਤਦ ਵੀ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੋਂ ਹੰਝੂ ਵਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਜਦ ਉਹਨੂੰ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਜਵਾਬ ਨਾ ਮਿਲਿਆ, ਉਹਦੀ ਟੋਹ ਦਿਨ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਗਈ ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਲੜਕੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਆ ਰਹੇ ਨੇ ਪਰ ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਉਹਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੇ ਦਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ- ਉਹਦੀ ਬੜੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਆਉਣ ਜੋ ਉਸ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਵਾਸਤੇ ਫਲ, ਮਿਠਾਈਆਂ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ ਉਹ ਆਉਣ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛੇ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਦੱਸ ਦੇਣਗੇ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਉਹਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੇ।
ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪਾਗਲ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, “ਉਹ ਨਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਨਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਹੁਕਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ”।
ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਬੜੀ ਮਿੰਨਤ ਅਤੇ ਆਜਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਝੰਜਟ ਮੁੱਕੇ, ਪਰ ਖ਼ੁਦਾ ਬਹੁਤ ਰੁਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨੇ ਹੋਰ ਬਥੇਰੇ ਹੁਕਮ ਦੇਣੇ ਸਨ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਖ਼ੁਦਾ ਨੂੰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪਿਆ, “ਔਪੜ ਦਿ ਗੜ ਗੜ ਦਿ ਅਨੈਕਸ ਦਿ ਬੇਧਿਆਨਾ ਦਿ ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ਼ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਖਾਲਸਾ ਐਂਡ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਫਤਹਿ” ਇਸਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਖੁਦਾ ਹੈ, ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਖ਼ੁਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੀ ਸੁਣਦਾ।
ਤਬਾਦਲੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ, ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਆਇਆ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਿੱਤਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੱਟ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਪਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਰੋਕਿਆ, “ਇਹ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਐ, ਤੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਐ”।
ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੁੜਬੁੜਾਉਣ ਲੱਗਾ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਕੇ ਉਹਦੇ ਮੋਢੇ ਉੱਪਰ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ, “ਮੈਂ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਾਂ ਪਰ ਵਿਹਲ ਹੀ ਨਾ ਮਿਲੀ, ਤੇਰੇ ਸਭ ਆਦਮੀ ਖੈਰੀਅਤ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਮੈਥੋਂ ਜਿੰਨੀ ਮਦਦ ਹੋ ਸਕੀ, ਮੈਂ ਕੀਤੀ, ਤੇਰੀ ਧੀ ਰੂਪ ਕੌਰ[” ਉਹ ਬੋਲਦਿਆਂ ਬੋਲਦਿਆਂ ਰੁਕ ਗਿਆ।
ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ, “ਧੀ ਰੂਪ ਕੌਰ”
ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਰੁਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ, ਉਹ, ਉਹ ਵੀ ਠੀਕ ਠਾਕ ਐ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।”
ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ
ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਫਿਰ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, “ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੇਰੀ ਖ਼ੈਰ ਖੈਰੀਅਤ ਪੁੱਛਦਾ ਰਹਾਂ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਤੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਜਾ ਰਿਹੈਂ। ਭਾਈ ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਵਧਾਵਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਲਾਮ ਕਹਿਣਾ ਅਤੇ ਭੈਣ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵੀ। ਭਾਈ ਬਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਰਾਜ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਐ। ਦੋ ਬੂਰੀਆਂ ਮੈਸਾਂ ਜੋ ਉਹ ਛੱਡ ਗਏ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਇੱਕ ਨੇ ਕੱਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਦੂਜੀ ਦੇ ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਛੇਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਮਰ ਗਈ। ਹੋਰ, ਮੇਰੇ ਲਾਇਕ ਜੋ ਖਿਦਮਤ ਹੋਵੇ, ਕਹੀਂ ਮੈਂ ਹਰ ਵਕਤ ਤਿਆਰ ਆਂ ਔਰ ਆਹ ਤੇਰੇ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਮਰੂੰਡੇ ਲਿਆਇਆਂ”।
ਬਿਸ਼ਨ ਨੇ ਮਰੂੰਡਿਆਂ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਲੈ ਕੇ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਐ?”
ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਿਆ ਕਿਹਾ, “ਕਿੱਥੇ ਐ?”
“ਓਥੇ ਈ ਐ, ਜਿੱਥੇ ਸੀ”
ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੈ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ? ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ, ਨਹੀਂ! ਨਹੀਂ!! ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ…[” ਫਜ਼ਲਦੀਨ ਬੌਂਦਲ ਜਿਹਾ ਗਿਆ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਬੁੜਬੁੜਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਚਲਾ ਗਿਆ, “ਔਪੜ ਦਿ ਗੜ ਗੜ ਦਿ ਅਨੈਕਸ ਦੇ ਬੇਧਿਆਨਾ ਦਿ ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ਼ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਐਂਡ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਫ਼ ਦੀ ਦੁਰ ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ…[”
ਤਬਾਦਲੇ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਇਧਰੋਂ ਉਧਰ ਅਤੇ ਉਧਰੋਂ ਇਧਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦਾ ਦਿਨ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਗਿਆ।
ਕੜਾਕੇ ਦੀ ਠੰਡ ਸੀ ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ‘ਚੋਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਰੀਆਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਚ ਰਵਾਨਾ ਹੋਈਆਂ, ਸਬੰਧਿਤ ਅਫ਼ਸਰ ਵੀ ਨਾਲ ਸਨ ਵਾਹਗਾ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਉੱਤੇ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਮੁੱਕਣ ਪਿੱਛੋਂ ਤਬਾਦਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਜੋ ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।
ਪਾਗਲਾਂ ਨੂੰ ਲਾਰੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਕੱਢਣਾ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਔਖਾ ਕੰਮ ਸੀ ਕਈ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਭੱਜ ਉੱਠਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਨੰਗੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਪੁਆਏ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਦਨ ਤੋਂ ਲਾਹ ਸੁੱਟਦੇ-ਕੋਈ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਹੈ…[ ਕੋਈ ਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ… ਕੁਝ ਆਪਸ ਵਿਚ ਝਗੜ ਰਹੇ ਨੇ, ਵਿਲਕ ਰਹੇ ਨੇ-ਕੰਨ ਪਈ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਸੀ- ਪਾਗਲ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਰਾਬਾ ਅਲੱਗ ਸੀ ਅਤੇ ਠੰਡ ਏਨੀ ਸਖ਼ਤ ਸੀ ਕਿ ਦੰਦ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ।
ਪਾਗਲਾਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਜੋ ਕੁਝ ਸੋਚ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਸਨ, “ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮੁਰਦਾਬਾਦ” ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਫਸਾਦ ਹੁੰਦਾ-ਹੁੰਦਾ ਬਚਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਅਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਤੈਸ਼ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜਦ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ ਅਤੇ ਵਾਹਗਾ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ ਸਬੰਧਿਤ ਅਫਸਰ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿਚ ਦਰਜ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ ਐ? ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ?”
ਸਬੰਧਤ ਅਫਸਰ ਹੱਸਿਆ, “ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ”
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਉੱਛਲ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹਟਿਆ ਅਤੇ ਦੌੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਗਿਆ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲਿਜਾਣ ਲੱਗੇ ਪਰ ਉਹਨੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, “ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਇਥੇ ਐ” ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚਿਲਾਉਣ ਲੱਗਿਆ, “ਔਪੜ ਦਿ ਗੜ-ਗੜ ਦਿ ਅਨੈਕਸ ਦਿ ਬੇਧਿਆਨਾ ਦਿ ਮੂੰਗ ਦੀ ਦਾਲ ਆਫ਼ ਦੀ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਐਂਡ ਪਾਕਿਸਤਾਨ”
ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਦੇਖੋ, ਹੁਣ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੇ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਮੰਨਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਥਾਂ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਸੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਟੰਗਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਹੁਣ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਹਿਲਾ ਸਕੇਗੀ। ਆਦਮੀ ਨਿਡਰ ਸੀ,ਇਸ ਲਈ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਉਹਨੂੰ ਉੱਥੇ ਈ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤਬਾਦਲੇ ਦਾ ਬਾਕੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੇ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਲਕ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਚੀਕ ਨਿਕਲੀ।
ਇਧਰ-ਉਧਰ ਕਈ ਅਫਸਰ ਭੱਜੇ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜੋ ਪੰਦਰ੍ਹਾਂ ਵਰਿਆਂ ਤੱਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਆਪਣੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਪਿਆ ਸੀ।
ਉਧਰ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੀ, ਇਧਰ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਉਸ ਟੁਕੜੇ ਉੱਤੇ ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਪਿਆ ਸੀ।
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ‘ਮੰਟੋ’ ਦਾ ਜਨਮ 11 ਮਈ 1912 ਨੂੰ ਸਮਰਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸਕੂਲ ਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੋਇਆ ਜੋ 1 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ।ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਘਰ ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।ਮੰਟੋ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਜ਼ਲਿਆਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਾਂਡ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਲਿਖੀ ਸੀ,ਪਰ ਛਪਵਾਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਝੂਠੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਸੀ।ਫਿਰ ਉਹ ਨਾਲ ਨਾਲ ਫਿਲਮੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ।ਫਿਲਮੀ ਸਟਾਰ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ‘ਦਾਦਾ ਮੁਨੀ’ ਤੇ ‘ਨਰਗਿਸ’ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਖਾਸ ਦੋਸਤੀ ਸੀ।1947 ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦੌਰਾਨ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ(ਲਾਹੌਰ) ਚਲੇ ਗਏ।ਪਰ ਉਥੇ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿਲੋਂ ਬੰਬਈ ਨੂੰ ਨਾਂ ਕੱਢ ਸਕਿਆ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅੱਜ ਇਧਰ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ,ਮੁਲਤਾਨ,ਸਰਗੋਧਾ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਚੱਕ, ਕਸੂਰ ਤੇ ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀ ਕੱਢ ਸਕਦੇ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਦਾ ਬੰਬਈ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਜਾਨਲੇਵਾ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਚ’ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ।ਉਸਨੇ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਖਾਤਰ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਲਿਖਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਨਸ਼ੇ ਤੇ ਪਾਗਲਪਨ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਟੁੱਟ ਗਈ।ਠੰਢਾ ਗੋਸਤ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਚੱਲੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੇ ਰਹਿੰਦੀ ਕਸਰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ।ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ।ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ‘ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ’ ਲਿਖੀ।ਉਸਨੇ ਆਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਕਮਿਸ਼ਨ’ 2 ਜਨਵਰੀ 1954 ਨੂੰ ਲਿਖੀ।18 ਜਨਵਰੀ 1955 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।ਸਿਰਫ 43 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ।
ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਜਾਂ ‘ਕਤਲ’।ਮੈ ਕਦੇ ਵੀ ਮੰਟੋ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਤ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਬੇਰਹਿਮ ਕਤਲ ਮੰਨਿਆ ਹੈ।ਮੁਲਕ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਤਲ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਿਤਮ ਇਹ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀ ਗੱਦੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ।ਦਸ ਲੱਖ ਲੋਕ ਇਸ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹੇ।ਤੇ ਦਸ ਲੱਖ ਇੱਕਵਾਂ ‘ਮੰਟੋ’।ਇਹਨਾ 10 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਸੂਰ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ,ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ। ਕੀ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਚ’ ਸ਼ਰਧਾ ਰੱਖਣੀ ਜੁਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਕਿ ਐਡੇ ਵੱਡੇ ਉਜਾੜੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇ ਲੁੱਡੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।14 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਧੂੜਾਂ ਪੁੱਟੀਆਂ ਜਾਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਅਕਾਸ਼ ਗੂੰਜਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪਰ ਜੋ ਇਸ ਰੱਤ ਰੁੱਤੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਕੋਹ-ਕੋਹ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ,ਉਜਾੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ?ਇਹ 14-15 ਅਗਸਤ ਕੁੱਲ ਦੁਨੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ।ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਅਫਜ਼ਲ ਅਹਿਸਾਨ ਰੰਧਾਵਾ ਸਾਬ੍ਹ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਚਾਚੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੁੱਤਰਾ ਹਾਂ ਤਾ ਅਸੀ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਾਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀ।ਬਿਲਕੁਲ ਇਵੇ ਹੀ ਇਹ ਦਸ ਲੱਖ ਇੱਕ ਕਤਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ,ਲੱਖਾਂ ਲੁੱਟੀਆ ਇੱਜਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀ।ਜਿੰਦਰ ਨਾਮ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੇ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੇ ਕਾਫੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੋਰ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਉਸ ਉਜਾੜੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਤੋਂ ਸਬਕ ਵੀ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸਆਦਤ ਹਸਨ ‘ਮੰਟੋ’ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਭਾਵੇ ਕਿ ਮੰਟੋ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮਜਨੂਮ ਵਿੱਚੋਂ ਦਸਵੀਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਵਰਗੀ ਕਲਾ ਦੁਨਿਆਵੀ ਡਿਗਰੀਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮੇਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਅੱਜ ਵੀ ਉਨੀ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਉਂਦੋ ਸੀ।ਸਿਰਫ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਉਰਦੂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਭ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਉਰਦੂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੀ।ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਪਾੜਾ ਸਮਾਜ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋ ਹਰ ਖੇਤਰ ਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਹੋ ਗਿਆ।ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਚੈਖੋਵ ਨੂੰ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਤੇ ਕਈ ਲਿਬਨਾਨ ਦੇ ਖਲੀਲ ਜ਼ਿਬਰਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਰੁਤਬੇ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਦੇ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਲੇਖਕ ਪੜ੍ਹੇ ਹਨ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੈਖੋਵ, ਖਲੀਲ ਜ਼ਿਬਰਾਨ ਜਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਮੰਟੋ ਸਾਹਮਣੇ ਬੌਣਾ ਹੈ।ਮੰਟੋ ਦੀ ਲਿਖਤ ਸਿੱਧੀ ਰੂਹ ਤੇ ਅਸਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਬਾਕੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਫਜ਼ੂਲ ਜਿਹੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ,ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਚ ਰਸ ਹੈ,ਖਿੱਚ ਹੈ, ਰੌਚਕਤਾ ਹੈ।
ਚੈਖੋਵ ਦੀਆਂ ਮੈ ਕਾਫੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਯੋਗ 4-5 ਹੀ ਹਨ ਜਿਵੇ ਕਿ ‘ਇੱਕ ਕਲਰਕ ਦੀ ਮੌਤ’, ‘ਵਾਰਡ ਨੰ :6’, ਗਿਰਗਿਟ,ਨਕਾਬ ਜਾਂ 1-2 ਹੋਰ।ਬਾਕੀ ਸਭ ਰਸਹੀਣ ਜਿਹੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ।ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੀ ਨਹੀ ਬਣਦੀ।ਇਵੇ ਹੀ ਖਲੀਲ ਜ਼ਿਬਰਾਨ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਚ ਪਾਗਲ ਜੌਹਨ, ਕਵੀ ਦੀ ਮੌਤ, ਇੱਕ ਮੁਸਕਾਨ ਇੱਕ ਹੰਝੂ, ਇੱਕ ਬੋਲੀ ਔਰਤ ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੀਰਸ ਜਿਹੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਦਾ ਬਾਬਾ ਆਦਮ ਹੀ ਨਿਰਾਲਾ ਹੈ।ਮੰਟੋ ਜਦੋ ਕਲਮ ਵਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਮਝੋ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕਰੂਪ ਚਿਹਰਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਆਸ ਪਾਸ ਹੀ ਕਿਤੇ ਵਾਪਰੀ ਹੈ।ਇਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੰਟੋ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਾਂਝਾ ਹੈ।ਉਹ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਤੇ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਕਾਰਨ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ ਮੰਟੋ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਸਿਰਫ ਮੰਟੋ ਹੈ,ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀ।
ਹੁਣ ਮੰਟੋ ਦੀਆ ਕਹਾਣੀਆ ਨੂੰ ਵੇਖੋ।ਜਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਮੈ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਨੀਰਸ ਨਹੀ ਜਾਪਦੀ।ਇਕ ਵਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ ਤਾਂ ਕਹਾਣੀ ਮੁਕਾ ਕੇ ਹੀ ਉਠਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ।ਮੰਮਦ ਬਾਈ, ਟੁਟੂ,ਹਾਰਦਾ ਈ ਗਿਆ, ਫੂਦਨੇ, ਸ਼ਹੀਦਸਾਜ਼,ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਅਸੂਲ, ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਰਾਧਾ ਹੈ, ਮੈਡਮ-ਡੀਕਾਸਟਾ,ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ, ਉੱਲੂ ਦਾ ਪੱਠਾ, ਆਰਟਿਸਟ ਲੋਕ, ਐਕਟੈ੍ਰਸ ਦੀ ਅੱਖ,ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ, ਇਸ਼ਕੀਆ ਕਹਾਣੀ, ਸਰਕੰਡਿਆ ਦੇ ਪਿਛੇ, ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਆਨੇ, ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਔਰਤਾਂ, ਹੁਣ ਹੋਰ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਕਬਜ਼, ਕਬੂਤਰਾਂ ਵਾਲਾ ਸਾਈਂ, ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਦੁਆ, ਫੁਸਫੁਸੀ ਕਹਾਣੀ, ਚੂਹੇਦਾਨੀ,ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਖਾਤਮਾ, ਮਛੇਰੇ, ਮੰਤਰ, ਮੇਰਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਬਦਲਾ, ਮੌਸਮ ਦੀ ਸ਼ਰਾਰਤ, ਮੇਰਾ ਹਮਸਫਰ, ਬਾਪੂ ਗੋਪੀਨਾਥ, ਹੱਤਕ, ਮੰਮੀ, ਜਾਨਕੀ,ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ, ਕਾਲੀ ਸਲਵਾਰ, 1919 ਦੀ ਇੱਕ ਗੱਲ, ਟੀਟਵਾਲ ਦਾ ਕੁੱਤਾ, ਆਖਰੀ ਸਲੂਟ, ਸਹਾਏ,ਧੂੰਆਂ, ਨੰਗੀਆ ਅਵਾਜਾਂ, ਉਤੇ ਹੇਠਾਂ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਦੋ ਕੌਮਾਂ, ਨਵਾਂ ਕਾਨੂੰਨ, ਮੋਜੇਲ, ਸ਼ਾਹ ਦੌਲੇ ਦਾ ਚੂਹਾ, ਸੌ ਕੈਂਡਲ, ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ, ਬੋ, ਠੰਢਾ ਗੋਸ਼ਤ ਆਦਿ ਹੋਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੈ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ।ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ।ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਅਮਰ ਰਚਨਾਵਾਂ।
ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਮੰਟੋ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜ਼ਲਾਲਤ,ਉਹ ਵੀ ਬਾ-ਕਮਾਲ ਹੈ। ਮੰਟੋ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਲਿਖੇ ਹਨ,ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ।ਮੈ ਪਹਿਲਾਂ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਆਦਿ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਰੇਖਾ – ਚਿੱਤਰ ਪੜ੍ਹ ਚੁਕਿਆ ਸੀ।ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੂੰ ਮੈ ਉਦੋਂ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਬੇਤਾਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੰਟੋ ਦੇ ਰੇਖਾਂ ਚਿੱਤਰ ਆਗਾ ਹਸ਼ਰ ਨਾਲ ਦੋ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ,ਅਖਤਰ ਸੀਰਾਨੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ,ਤਿੰਨ ਗੋਲੇ,ਇਸਮਤ ਚੁਗਤਾਈ, ਬਾਰੀ ਸਾਹਿਬ ,ਮੁਰਲੀ ਦੀ ਧੁਨ,ਪਰੀ ਚਿਹਰਾ ਨਸੀਮ, ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ,ਨਰਗਿਸ, ਕੇਸਰ ਸੀ ਕਿਆਰੀ, ਬਾਬੂ ਰਾਓ ਪਾਟਿਲ, ਮੇਰਾ ਸਾਹਿਬ,ਇਹ ਗੰਜੇ ਫਰਿਸ਼ਤੇ, ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਮਫਤੂਨ, ਨਵਾਬ ਕਸ਼ਮੀਰੀ, ਸਿਤਾਰਾ, ਚਿਰਾਗ ਹਸਨ ਹਸਰਤ, ਪੁਰਇਸਹਾਰ ਨੀਨਾ, ਰਫੀਕ ਗਜ਼ਨਵੀ, ਪਾਰੋ ਦੇਵੀ, ਕੇ.ਕੇ, ਅਨਵਰ ਕਮਾਲ ਪਾਸ਼ਾ, ਆਦਿ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਬਾ ਕਮਾਲ ਲਿਖੇ ਹਨ।ਇਹ ਸਭ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇ ਦੇ ਮਹਾਨ ਫਨਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਬੜੀ ਅਨਮੋਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।ਮੰਟੋ ਨੇ ਕੋਈ ਵਿੰਗ ਵਲਾਵਾਂ ਜਿਹਾ ਪਾ ਕੇ ਗੱਲ ਨਹੀ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਸਿੱਧਾ ਠਾਹ ਸੋਟਾ ਹੀ ਮਾਰਿਆ ਹੈ।ਭਾਵੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇ ਜਾ ਬੁਰਾ।
ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਮੰਟੋ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਤੂਤੀ ਬੋਲਦੀ ਸੀ।ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਤੇ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ 50 ਰੁ: ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਮਾੜੇ ਦੌਰ ਵਿਖੇ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ‘ਲਾਹੌਰ’ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ 20 ਰੁ: ਵੀ ਨਾਂ ਮਿਲੇ।ਉਸਦੀ ਧੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਮਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ 20 ਰੁ: ਵਿੱਚ ਵੇਚ ਕੇ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਚਾਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਛਾਪੀ।ਅੱਜ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਬੇਤਾਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉਥੇ ਦਰ ਦਰ ਦੀਆਂ ਠੋਕਰਾਂ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਨਾਂ ਕਹਾਣੀ ਨਾਂ ਖਰੀਦੀ ਨਾਂ ਗੌਰ ਫਰਮਾਈ।ਬਿਲਕੁਲ ਮਹਾਨ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਵਾਨ ਗਾਗ ਵਾਂਗੂੰ ਜਿਸ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਇੱਕ ਵੀ ਉਸਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਨਾਂ ਵਿਕੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਚ ਵਿਕੀਆਂ।ਜੋ ਅੱਜ ਮੰਟੋ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ,ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ,ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਅੰਤਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਬੜੀ ਗੁਰਬਤ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ।
ਪਰ ਹੁਣ ਵੀ ਮੰਟੋ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਉਹੀ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਲੇਬਸ ਚੋਂ ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਹਟਾ ਕੇ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆ ਲਿਖਤਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਨਾਂ ਕੀਤਾ।ਪੰਜਾਬ ਚਂੋ ਬੀਰ ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਾਬਕਾ ਡਿਪਟੀ ਸਪੀਕਰ ਤੇ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਚੋਂ ਸਿਰਫ ਕਮਲ ਹਸਨ ਤੇ ਨੰਦਿਤਾ ਦਾਸ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਬਾਕੀ ਸਭ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹੇ।ਕਿਸੇ ਨਾ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੰਟੋ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਲੇਖਕ ਸੀ।ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਸਮਝ ਤੇ ਮਾਣ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਫਰਾਂਸ ਨਾਲ ਨਾਂ ਸਾਡੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਤੇ ਨਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ,ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਉਂ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ‘ਠੰਡਾ ਗੋਸ਼ਤ’ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲਿਆ ਤਾਂ ਮੰਟੋ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਚ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਚਾਰ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚੱਲੇ ਸਨ ਤੇ ਇਧਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚ ਦੋ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਿਆਂ ਸਾਲ ਹੀ ਕਿੰਨੇ ਹੋਏ ਹਨ।‘ਠੰਢਾ ਗੋਸ਼ਤ’ ਨੂੰ ਅਸ਼ਲੀਲ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਬਲਾਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗਿਣਤੀ ਸੀ?ਅੱਜ ਵੀ ਪਿੰਡਾਂ ਚ’ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਗਵਾਹ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ ਜੋ ਇਹ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਦੱਸਣਗੇ ਕਿ ਫਸਾਦੀਆਂ ਨੇ ਕਿਵਂੇ ਉਹਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜੋ ਲਾਸ਼ਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ।ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਮੰਟੋ ਨੇ ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਅਸ਼ਲੀਲ ਹੋ ਗਈ।ਮੰਟੋ ਨੇ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ –
‘ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੇ ਜਿਸ ਦੌਰ ਸੇ ਹਮ ਇਸ ਵਕਤ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਹੈਂ,ਅਗਰ ਆਪ ਇਸਸੇ ਨਾਂ ਵਾਕਿਫ ਹੈ ਤੋ ਮੇਰੇ ਅਫਸਾਨੇ ਪੜੀ੍ਹਏ।ਅਗਰ ਆਪ ਇਨ ਅਫਸਾਨੋ ਕੋ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਤੇ ਤੋਂ ਇਸਕਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਯੇ ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੀ ਨਾਂ-ਕਾਬਿਲੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਹੈ।ਮੁਝ ਮੇ ਜੋ ਭੀ ਬੁਰਾਈਆਂ ਹੈ ਵੋ ਇਸ ਅਹਿਦ ਕੀ ਬੁਰਾਈਆਂ ਹੈ।ਮੇਰੀ ਤਹਿਰੀਰ ਮੈਂ ਕੋਈ ਨੁਕਸ ਨਹੀ।ਇਸ ਨੁਕਸ ਕੋ ਮੇਰੇ ਨਾਮ ਸੇ ਮਨਸੂਬ ਕੀਆ ਜਾਤਾ ਹੈ,ਵੋ ਦਰਅਸਲ ਮੋਜੂਦਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਕਾ ਨੁਕਸ ਹੈ।ਮੈ ਹੰਗਾਮਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀ।ਮੈਂ ਲੋਗੋਂ ਕੇ ਖਿਆਲਾਤ ਵ ਜਜ਼ਬਾਤ ਮੇ ਹਿਜਾਤ ਪੈਦਾ ਨਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹਤਾ।ਮੈ ਤਹਿਜ਼ੀਬੋ ਤਮੱਦਨ ਔਰ ਸੋਸਾਇਟੀ ਕੀ ਚੋਲੀ ਕਿਆ ਉਤਾਰੂੰਗਾ,ਜੋ ਹੈ ਹੀ ਨੰਗੀ।
ਇਹ ਅਲਫਾਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੰਟੋ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹੀ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ,ਕਰੂਪ ਚਿਹਰਾ ਸੀ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੁੱਲਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਤੇ ਅਸਮਾਨ ਸਿਰ ਤੇ ਚੱਕ ਲਿਆ।ਪਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਫਖਰ ਜ਼ਮਾਨ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਬੇਵਤਨਾ’ ਪੜਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਮੁਲਿਆਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਦਾਰੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।ਧਰਮ ਦੇ ਚੋਲੇ ਅੰਦਰ ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਘੜੱਮ ਚੌਧਰੀਆਂ ਦਾ ਹਾਲ ਇਸਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਨਹੀ।ਭਲਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸਾਡੇ ਅੱਜ ਦਾ ਸਮਾਜ ਪੇਸ਼ ਕਰੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪਿਉ ਧੀਆਂ ਦੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਈ ਸਕੇ ਭਰਾ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਨੋਚ ਰਹੇ ਹਨ,ਕਈ ਮਾਮੇ, ਮਾਸੜ, ਚਾਚੇ,ਤਾਏ ਤੇ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦਾਦੇ ਤੇ ਨਾਨੇ ਵੀ ਹੈਵਾਨ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ।3 ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਬੱਚੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 100 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਹਿਫੂਜ਼ ਨਹੀ।ਚੀਥੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਜੇ ਇਹ ਸਭ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਵਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾ ਇਹ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਹੋਵੇਗੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕਰੂਪ ਚਿਹਰਾ।
‘ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ’ ਮੰਟੋ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ।ਕਿ ਕਿਵੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਪਾਗਲ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਸਿੱਖ ਸਿਰਫ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ’ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਜੰਮਣ ਭੋਂਇ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਹੈ।ਉਹ ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ‘ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ’ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਸੇ ਹੋਵੇ।ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ’ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚ’ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚ ਜਾਣ ਲਾਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਚਲਾ ਜਾਵੇ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਧਰ ਉਧਰ ਚੱਕਰ ਖਾਂਦਾ ਉਹ ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਕਾ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਹੀ ਦਮ ਤੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ।ਕੀ ਹੱਦਾਂ,ਸਰਹੱਦਾਂ, ਧਰਮ,ਮਜ਼ਹਬ, ਜਾਤਾਂ, ਬਿਰਾਦਰੀਆਂ, ਰੁਤਬੇ, ਜਗੀਰਾਂ ਸਾਡੀ ਜੰਮਣ ਭੋਂਇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਨ।ਮੈ ਕਹਾਂਗਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀ।ਜਿਥੇ ਅਸੀਂ ਜਨਮੇ, ਲੋਰੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ, ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਚ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖੇ,ਯਾਰਾਂ ਬੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡੇ, ਵੱਡੇ ਹੋਏ,ਉਸ ਥਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਰੂਹ ਦਾ ਨਾਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਤੇ ਉਥੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਖਦੇੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਾਂ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ।ਮੰਟੋ ਜਨਮਿਆ ਭਾਵੇ ਸਮਰਾਲੇ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਬੰਬਈ ਉਸਦੀ ਰੂਹ ਸੀ।ਬੰਬਈ ਚ ਮੰਟੋ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਦਾ ਸੀ।ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ‘ਦਾਦਾ ਮੁਨੀ’ ਉਸਦਾ ਜਿਗਰੀ ਯਾਰ ਸੀ।ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਕੇ ਬੰਬਈ ਨੂੰ ਤੇ ਉਥੇ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਂ ਭੁਲਾ ਸਕਿਆ।ਉਹ ਵਿਛੋੜੇ ਚ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ।ਸੋਚੋ ਜੇ ਵੰਡ ਨਾਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਧਰ ਉਸਨੇ ਹਾਲੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਸਨ।ਕਿਵੇ ਸੌਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰਨੀ ਸੀ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਵੰਡ ਦਾ ਕਹਿਰ ਉਸਤੇ ਭਾਰੂ ਪਿਆ।ਵੰਡ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਗਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਉਹ ਪੈਸੇ ਪੈਸੇ ਦਾ ਮੁਹਤਾਜ ਹੋ ਗਿਆ।ਤੇ ਅੰਤ ਪਾਗਲਪਨ ਤੇ ਗਰੀਬੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਰ ਗਿਆ।‘ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ’ ਦਾ ਉਹ ਸਿੱਖ ਪਾਤਰ ਮੈਨੂੰ ਖੁਦ ਮੰਟੋ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।
‘ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ’ ਕਹਾਣੀ 1947 ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦੀ ਅਸਲੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਪਿਉ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਲੱਭ ਲੱਭ ਕੇ ਹੰਭ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਫਸਾਦੀਆਂ ਨੇ ਚੁੱਕ ਲਈ ਸੀ,ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਚ ਹੋੋਣ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੇ।ਮਨ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਖਾਤਰ ਉਹ ਲਾਸ਼ ਵੇਖਣ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਅੰਦਰ ਕਾਫੀ ਹਨੇਰਾ ਤੇ ਹੁੰਮਸ ਸੀ।ਡਾਕਟਰ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਰੀ ‘ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ’।ਇੰਨੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁੜੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਰਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਲਵਾਰ ਦਾ ਨਾਲਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਬਦਨਸੀਬ ਪਿਉ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਸੇ ਦੀ ਧੀ ਸੀ।ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਹਿਣ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਕੀ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੇ।ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਚੂੰਡਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਜ਼ਹਿਨ ਚ ‘ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ’ ਦਾ ਮਤਲਬ ਨਾਲਾ ਖੋਲਣਾ ਉੱਕਰ ਗਿਆ।ਨਿਢਾਲ ਮੌਤ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਪਈ ਵੀ ਉਹ ‘ਖੋਲ੍ਹ ਦੋ’ ਦਾ ਹੋਰ ਮਤਲਬ ਨਾਂ ਕੱਢ ਸਕੀ।ਜਿਹੜੇ ਇਸਨੂੰ ਵੀ ਅਸ਼ਲੀਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਨਹੀ ਪੱਥਰ ਹਨ।ਉਹ ਸੋਚਣ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦੁੱਖਾਂ, ਦਰਦਾਂ, ਚੀਸਾਂ, ਹੌਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕੋਰੇ ਹਨ।
ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਰਦ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਰਾਤੀਂ ਆਪਣੀ ਤੀਵੀਂ ਤੋਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਵੇਸਵਾਗਮਨੀ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦਿਨੇ ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ।ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਸੁੱਤੀ ਹੀ ਨਹੀ।ਨੀਂਦ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚ ਰੜਕ ਰਹੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦਾ ਜ਼ਾਲਮ ਪਤੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹ ਕੇ ਪਰਾਏ ਭੇੜੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਸ ਅੱਜ ਦੀ ਰਾਤ ਕੱਲ੍ਹ ਸੌਂ ਜਾਵੀਂ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਕੱਲ੍ਹ ਕਦੇ ਨਹੀ ਆੳਂੁਦਾ।ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਚਾਨਕ ਮੁਹੱਲੇ ਵਾਲੇ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਤੀਵੀਂ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਮੰਜੇ ਤੇ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਕੋਲ ਖੁਨ ਚ’ ਲਥਪਥ ਪਈ ਹੈ ਤੇ ਉਸਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਉਹ ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਇੱਟਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੋਈ ਇੰਨਾ ਦਰਦ ਤੇ ਅਸਲੀਅਤ।ਮੰਟੋ ਨੇ ਹਰ ਮਜ਼ਲੂਮ ਤੇ ਲਾਚਾਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ।ਉਸ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਇੱਕ ਵੇਸਵਾ ਹੀ ਹੈ ਸਭ ਦੁੱਖ ਦਰਦਾ ਨੂੰ ਦਿਲ ਚ ਸਮੋਅ ਕੇ ਇਹ ਧੰਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।ਕਾਲੀ ਸਲਵਾਰ,ਬੋ,ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਔਰਤਾਂ ਆਦਿ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੰਟੋ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਵਾਸਤੇ ਜੋ ਰੋਟੀ ਵਾਸਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।ਚਾਹੇ ਜਿਸਮ ਵੇਚ ਕੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾਂ।ਮੰਟੋ ਖੁਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ-
‘ਚੱਕੀ ਪੀਸਨੇ ਵਾਲੀ ਔਰਤ’ ਜੋ ਦਿਨ ਭਰ ਕਾਮ ਕਰਤੀ ਹੈ ਔਰ ਰਾਤ ਕੋ ਇਤਮੀਨਾਨ ਸੇ ਸੋ ਜਾਤੀ ਹੈ,ਵੋ ਮੇਰੇ ਅਫਸਾਨੋ ਕੀ ਹੀਰੋਇਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਤੀ।ਮੇਰੀ ਹੀਰੋਇਨ ਚਕਲੇ ਕੀ ਏਕ ਰੰਡੀ ਹੋ ਸਕਤੀ ਹੈ,ਜੋ ਰਾਤ ਮੇ ਜਾਗਤੀ ਹੈ ਔਰ ਦਿਨ ਕੋ ਸੋਤੇ ਮੇ ਕਭੀ ਕਭੀ ਯਿਹ ਡਰਾਵਨਾ ਖਵਾਬ ਦੇਖ ਕਰ ਉਠ ਜਾਤੀ ਹੈ ਕਿ ਬੁਢਾਪਾ ਉਸਕੇ ਦਰਵਾਜੇ ਪਰ ਦਸਤਕ ਦੇ ਰਹਾ ਹੈ।
ਮੰਟੋ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਹੀਰੋ ਹੀਰੋਇਨਾਂ ਹੀ ਨੰਗ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਘੁਲਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।ਕਿਉਂਕਿ ਲਿਖਣਾ ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਜੋ ਲੋਕ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਕਮਾ ਕੇ ਖਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾ ਸ਼ਾਹੀ ਜੀਵਨ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ,ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕਾਪੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ।ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਾਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸ਼ੋਕ, ਚੰਦਰਗੁਪਤ, ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ, ਅਕਬਰ ਜਾਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਆਦਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੌਕ, ਖਾਣੇ, ਰਖੇਲਾਂ, ਵਿਆਹ, ਅੋਲਾਦਾਂ, ਅੱਯਾਸ਼ੀਆਂ ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਭਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਦੋਂ ਆਵਾਮ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਸੀ।ਉਹ ਜਿੰਦਗੀ ਕੱਟਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਵੇ ਮਰ ਮਰ ਕੇ ਜਿਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਜੂਨ ਹੰਢਾਉਂਦੇ ਸਨ,ਇਸ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਹੀ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਉਦੋਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੇ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟਾਪਾ ਥੱਲੇ ਜੂਨ ਕਟੀ ਕਰਦੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲੇਖਕ ਖਾਮੋਸ਼ ਹਨ।ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਲੀਓ ਟਾਲਸਟਾਏ, ਚੈਖੋਵ, ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ, ਰਸੂਲ ਹਮਜ਼ਾਤੋਵ, ਆਦਿ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਮ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਰਸ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ।ਫਿਰ ਇਹ ਲਹਿਰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀ।ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ, ਹੌਕੇ, ਹਾਵਾਂ, ਲੋੜਾਂ, ਥੁੜਾਂ, ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਾਵਲਾਂ, ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣੇ।ਮੰਟੋ ਨੇ ਇਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਆਮ ਲੌਕਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ।ਮੰਟੋ ਵਰਗੇ ਚਮਕਦੇ ਸਿਤਾਰੇ ਨੂੰ ਵੰਡ ਕਰਨ ਹੋਏ ਬੰਬਈ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਨੇ ਤਿਲ ਤਿਲ ਕਰ ਕੇ ਮਾਰਿਆ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੰਟੋ ਵਰਗੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਜੋ ਇਧਰਂੋ ਬੰਬਈ,ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ,ਜਲੰਧਰ, ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਦਾ ਦਰਦ ਲੈ ਕੇ ਉਧਰ ਗਏ ਤੇ ਵਿਯੋਗ ਚ’ ਮਰ ਗਏ,ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਖਾਮੋਸ਼ ਹਾਂ।ਉਵੇ ਹੀ ਜੋ ਇਧਰ ਲਾਹੌਰ,ਮੁਲਤਾਨ,ਲਾਇਲਪੁਰ, ਚੱਕ, ਬਾਰਾਂ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ,ਕਸੂਰ,ਮੰਡੀ ਬਹਾਊਦੀਨ ਆਦਿ ਤੋਂ ਉਜੜ ਕੇ ਆਏ ਤੇ ਉਥੋਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਲਾਉਣ ਦੀ ਆਸ ਲੈ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰੁਖਸਤ ਹੋ ਗਏ,ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੀੜ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮੰਟੋ ਮਰਿਆ ਨਹੀ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।‘1947’ ਨਾਮ ਦਾ ਸਾਲ ਉਸਦਾ ਕਾਤਲ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬੰਬਈ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ।ਵੰਡ ਦੇ ਪੇਪਰਾਂ ਤੇ ਘੁੱਗੀਆਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਲੀਡਰ ਇਸ ਪੀੜ ਦੀ ਥਾਹ ਨਹੀ ਪਾ ਸਕਦੇ।10 ਲੱਖ ਲੋਕ ਜੋ ਫਸਾਦਾਂ ਚ, ਮਾਰੇ ਗਏ,ਉਹ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆੳਂੁਦੇ ਹਨ।ਪਰ ਜੋ ਉਸਤਂੋ ਬਾਅਦ ਰਿਝ ਰਿਝ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜੰਮਣ ਭੋਂਇ ਨੂੰ ਤਰਸਦੇ ਮਰੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਆਉਦੇ।ਜੇ ਕਿਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਬੁਰੇ ਵਕਤਾਂ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦਰਜ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਮੈ 1947 ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾਂ ਦਰਜ ਕਰਵਾ ਦਿੰਦਾ ਜਿਸਨੇ ਹਸਦਾ ਵਸਦਾ ਪੰਜਾਬ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ।ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਨਿਗਲ ਲਏ,ਲੱਖਾਂ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਏ,ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਕਰੌੜਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੇ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਤਰਸਦੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਰੱਬ ਘਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਦੋਵਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਛੇਤੀ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਆਸ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ।ਮੰਟੋ ਅੱਜ ਵੀ ਪਾਗਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ,ਮੰਟੋ ਅੱਜ ਵੀ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੇ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਤੇ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀ ਆ ਰਿਹਾ।
ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਸ਼ਮੀਰ’
ਬੇਬਾਕ ਲੇਖਕ ਸਆਦਤ ਹਸਨ ਮੰਟੋ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਡੈਥ ਐਨੀਵਰਸਰੀ ਤੇ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਮੰਟੋ ਅਤੇ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ਸੀ। ਮੰਟੋ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵਿਵਾਦ ਬਣਦਾ ਰਿਹਾ, ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਈਏ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਫਿੱਟ ਨਹੀਂ ਬੈਠਿਆ, ਪਰ ਉਹਦੀ ਕਲਮ ਨਹੀਂ ਰੁਕੀ ਨਾ ਝੁਕੀ ਬੇਸ਼ੱਕ ਬਹੁਤ ਤੰਗਹਾਲੀ ਚ ਜੂਝਦਾ ਕੋਰਟ ਕਚਹਿਰੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦਾ ਉਹ ਜਹਾਨੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਸਦਾ ਲਿਖਿਆ ਅੱਜ ਵੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ,ਹਰ ਇੰਟਲੈਕਟ ਬੰਦੇ ਦਾ ਇਹ ਦੁਖਾਂਤ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਚ ਫਿੱਟ ਨਹੀਂ ਬੈਠਿਆ, ਜਿਹੜੇ ਲੈਵਲ ਤੇ ਇਹ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਉਹ ਆਮ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦੇਖਣ ਸਮਝਣ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਿਲਕੁੱਲ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ਼ੋਂ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਬੱਸ ਮੰਟੋ ਦੇ ਕੁੱਝ ਬੋਲ ਕੁੱਝ ਫ਼ਿਲਮ ਚੋਂ, ਕੁੱਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚੋਂ👇
ਮੰਟੋ:ਅਗਰ ਆਪ ਮੇਰੇ ਅਫ਼ਸਾਨੋ ਕੋ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਤੇ ਇਸਕਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਜ਼ਮਾਨਾ ਹੀ ਨਾ ਕਾਬਿਲੇ ਬਰਦਾਸ਼ਿਤ ਹੈ!!
ਮੰਟੋ:ਜਬ ਗ਼ੁਲਾਮ ਥੇ ਤੋ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾ ਖ਼ੁਆਬ ਦੇਖਤੇ ਥੇ,ਅਬ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈਂ ਤੋ ਕੌਨ ਸਾ ਖ਼ੁਆਬ ਦੇਖੇਂ!!
ਬੰਬਈ ਛੱਡਣ ਵੇਲ਼ੇ ਮੰਟੋ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ”ਯਾਰ ਯਾਦ ਆ?ਗੋਪੀ ਨੇ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਪਾਨ ਖਵਾਇਆ ਸੀ,ਮੈਂ ਉਹਦੇ 2 ਰੁਪਏ ਦੇਣੇ ਆ, ਸ਼ਾਮ ਕਹਿੰਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਮੈਂ ਦੇ ਦਊਂ
ਮੰਟੋ:ਨਹੀਂ ਯਾਰ ਦੇਣੇ ਨਹੀਂ ,ਮੈਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਕਰਜ਼ਦਾਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਉਨਾ!!
” ਦੇਖ ਯਾਰ ਤੂੰ ਬਲੈਕ ਮਾਰਕੀਟ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਲਏ ਤੇ ਕਿੱਦਾਂ ਦਾ ਰੱਦੀ ਪੈਟਰੋਲ ਦਿੱਤਾ,ਇੱਕ ਵੀ ਦੁਕਾਨ ਨਹੀਂ ਜਲੀ!!
“ਨਦੀਮ ਮੈਨੇ ਤੁਮਹੇ ਅਪਨਾ ਦੋਸਤ ਬਨਾਇਆ ਹੈ, ਅਪਨੇ ਜ਼ਮੀਰ ਕੀ ਮਸਜਿਦ ਕਾ ਇਮਾਮ ਨਹੀਂ!!
,”ਦੇਖੋ ਮਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ….
ਰਹਿਣ ਦੇ ਯਾਰ ਮੈਂ ਥੱਕ ਗਿਆ ਹਾਂ!!
” ਮਰਦ ਔਰਤ ਤੋਂ ਅਦਾਵਾਂ ਤਵਾਇਫ਼ ਵਾਲੀਆਂ…
ਤੇ ਵਫ਼ਾਵਾਂ ਕੁੱਤੇ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਭਾਲ਼ਦਾ!!