ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ( ਜੂਨ 5 , 1723—ਜੁਲਾਈ 17 , 1790 ) ਦਾ ਨਾਮ ਸਭ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ( The Wealth of Nations ) ਨੇ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ . ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡੇਵਿਡ ਰਿਕਾਰਡੋ ਤੱਕ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ , ਸਮਾਜਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ . ਵੀਹਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈ ਹੈ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸ , ਏਂਗਲਜ , ਮਾਲਥਸ , ਮਿਲ , ਕੇਨਜ ( Keynes ) ਅਤੇ ਫਰਾਇਡਮੇਨ ( Friedman ) ਦੇ ਨਾਮ ਜਿਕਰਯੋਗ ਹਨ . ਖੁਦ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਉੱਤੇ ਅਰਸਤੂ , ਜਾਨ ਲਾਕ , ਹਾਬਸ , ਮੇਂਡਵਿਲੇ , ਫਰਾਂਸਿਸ ਹਚਸਨ , ਹਿਊਮ ਆਦਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ . ਸਮਿਥ ਨੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ , ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਨੀਤੀਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਿਕਰਯੋਗ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ . ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਾਨਤਾ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲੀ . ਆਧੁਨਿਕ ਬਾਜਾਰਵਾਦ ਨੂੰ ਵੀ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ .
ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜ ਜੂਨ 1723 ਨੂੰ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਉਸੀ ਸਾਲ ਦੀ 16 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ . ਜੋ ਹੋ ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਕਿਰਕਾਲਦੀ ( Kirkaldy , Fife , Scotland ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ . ਐਡਮ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕਸਟਮ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਨਚਾਰਜ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ . ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਧਨ ਸਮਿਥ ਦੇ ਜਨਮ ਤਾਂ ਲੱਗਭੱਗ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ . ਐਡਮ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ – ਪਿਤਾ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਔਲਾਦ ਸੀ . ਉਹ ਅਜੇ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਹੀ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਕਿ ਠੋਕਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ . ਜਿਪਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਦੁਆਰਾ ਐਡਮ ਨੂੰ ਅਗਵਾਹ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ . ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਚਾਚਾ ਨੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ . ਫਲਸਰੂਪ ਐਡਮ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ . ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ . ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮਿਥ ਦੀ ਉਮਰ ਕੇਵਲ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਸੀ . ਤੇਜ਼ ਬੁੱਧੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਨੇ ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪੜਾਈ ਚੰਗੇ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਵਜ਼ੀਫ਼ਾ ਮਿਲਣ ਲੱਗਾ . ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਦੇ ਅਧਿਅਨ ਲਈ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਖੁੱਲ ਗਿਆ . ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਰੋਪੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ . ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਹ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕੇਵਲ ਨਾਮ ਕਮਾਏਗਾ , ਸਗੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮੌਲਕ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦਮ ਉੱਤੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਯੁਗਪਰਿਵਰਤਨਕਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਦੇਵੇਗਾ .
ਸੰਨ 1738 ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ – ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਫਰਾਂਸਿਸ ਹਚੀਸਨ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਜੇਦਾਰ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ . ਉਹ ਫਰਾਂਸਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤਾਂ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ ਗਏ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ , ਅਵਿਸਮਰਣੀਏ ਮਾਨਤਾ ਸੀ . ਅਤਿਅੰਤ ਮੇਧਾਵੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਿਥ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਕਾਲੇਜ ਪੱਧਰ ਤਾਂ ਹੀ ਸਿਆਣੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਸੀ . ਇਸ ਲਈ ਅਧਿਅਨ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਦ ਯੁਵਾ ਸਮਿਥ ਜਦੋਂ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਪੈਤਰਿਕ ਨਗਰ ਸਕਾਟਲੇਂਡ ਪੁੱਜਿਆ , ਤੱਦ ਤੱਕ ਉਹ ਅਨੇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਲੇਕਚਰ ਦੇ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਖਿਯਾਤੀ ਫੈਲਣ ਲੱਗੀ ਸੀ . ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ 1740 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਦੀ ਚਰਚਿਤ ਕਿਰਿਆ A Treatise of Human Nature ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ . ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਉਸਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ . ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ . ਆਪ ਹਿਊਮ ਰੂਸੋ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤਾਂ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ . ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ . ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿਊਮ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਰੂਸੋ ਦੀ ਨਿਜੀ ਡਾਇਰੀ ਚੁੱਕਕੇ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ , ਸਮਾਜ , ਰਾਜਨੀਤੀ , ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਲਈ ਕੇ ਗੰਭੀਰ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ . ਉਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ . ਹਿਊਮ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਤੋਂ ਲੱਗਭੱਗ ਦਸ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਸੀ . ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਹਿਊਮ , ਹਿਊਜ ਬਲੇਅਰ , ਲਾਰਡ ਹੈਲਿਸ , ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਰਾਬਰਟਸਨ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਮ ਜਿਕਰਯੋਗ ਹਨ .
ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਉਹਨੂੰ ਜਲਦੀ ਮਿਲ ਗਿਆ . ਸੰਨ 1751 ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵਕਤਾ ਦੇ ਪਦ ਉੱਤੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ . ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਲ ਉਹਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਭਾਗ ਅਧਿਅਕਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ . ਸਮਿਥ ਦਾ ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ . ਸੰਨ 1759 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਨੈਤਿਕ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ’ ( Theory of Moral Sentiments ) ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ . ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ . ਉਸਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਸੰਸਕਰਨ ਹੱਥੋ – ਹੱਥ ਵਿਕਣ ਲੱਗੇ . ਕਿਤਾਬ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਚਾਲ ਚਲਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੀ . ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸਮਿਥ ਦਾ ਰੁਝੇਵਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਸੀ . ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਸਮਿਥ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਦੇ ਨੀਰਸ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਉਕਤਾਉਣ ਲਗਾ . ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲਗਾ ਕਿ ਜੋ ਉਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਾਲਜ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਕੇ ਕਰ ਪਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ .
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦਾ ਰੁਝੇਵਾਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧਿਆ ਸੀ . ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਰਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਲੇਕਚਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਥਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ . ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਐਡਵਿਨ ਕੇਨਨ ਨੇ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤਾ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ‘ਵੈਲਥ ਆਫ ਨੇਸ਼ਨਜ’ ਦੇ ਬੀਜਤੱਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਨ . ਕਰੀਬ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮਿਥ ਨੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਤਿਆਗਪਤਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਿਕਾ ਲਈ ਟਿਊਸ਼ਨ ਪੜਾਉਣ ਲਗਾ . ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ , ਵਾਲਤੇਇਰ , ਰੂਸੋ , ਫਰਾਂਸਿਸ ਕਵੇਸਨੇ ( François Quesnay ) , ਏਨੀ ਰਾਬਰਟ ਜੇਕੁਇਸ ਟੁਰਗੋਟ ( Anne – Robert – Jacques Turgot ) ਆਦਿ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ . ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਕਈ ਸ਼ੋਧ ਨਿਬੰਧ ਵੀ ਲਿਖੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਤਾ ਵਧੀ . ਕੁੱਝ ਸਾਲ ਬਾਦ ਉਹ ਕਿਰਕਾਲਦੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ .
ਆਪਣੇ ਪੈਤਰਿਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਿਥ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਚਰਚਿਤ ਕਿਤਾਬ The Wealth of Nations ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ , ਜੋ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਬਾਰੇ ਅਨੂਠੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ . 1776 ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲੱਗੀ . ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਉੱਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ . ਜੋ ਲੋਕ ਸਮਿਥ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਨਹੀਂ ਹਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸਮਿਥ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਕਾਰਜ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ . ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਤਹਾਸ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਪੜਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਵਿਧੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਅਨ ਵੀ ਸੀ . ਵਿਵਹਾਰ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਅਨ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਮੰਤਵ ਹੈ , ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਆਇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਧਿਅਨ . ਪ੍ਰਕਾਰਾਂਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦਾ ਚਿੰਤਨ . ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਆਰਥਕ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਵਿਵੇਚਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ . ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਨਵੀਨਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਕਰਨ ਦਾ ਮੌਲਕ ਅੰਦਾਜ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ .
ਸਮਿਥ ਪੜਾਕੂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ . ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਭਰਪੂਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸੀ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਅਨੋਖੇ ਗਰੰਥ ਮੌਜੂਦ ਸਨ . ਰਹਿਣ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਏਕਾਂਤ ਮਾਹੌਲ ਪਸੰਦ ਸੀ , ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅੜਚਨ ਨਾ ਪਏ . ਸਮਿਥ ਆਜੀਵਨ ਕੁਆਰਾ ਹੀ ਰਿਹਾ . ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੁਖ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਅਤੇ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨਾਲ ਕਾਰਜ ਆਹਤ ਨਾ ਹੋਵੇ , ਇਸ ਲਈ ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਗਠਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਪਾਰੀ ਸਮੂਹ ਗਠਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ; ਨਾ ਕਿ ਆਪਸੀ ਲਗਾਉ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ .
ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਦੀ ਖਿਯਾਤੀ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਧਾਂਤ ‘ਲੈਸੇਜ਼ ਫੇਅਰ ’ ( laissez – faire ) ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ , ਜੋ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਉਦਾਰ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਸਿੱਧਾਂਤ ਬਣਿਆ . ਲੈਸੇਜ਼ ਫੇਅਰ ਦਾ ਮਨਸ਼ਾ ਸੀ , ‘ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਅਜਾਦੀ’ ਅਰਥਾਤ ਆਰਥਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦਖਲ . ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਨਾਹਰੇ ਦੇ ਅਸਲੀ ਉਦਗਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਠੀਕ – ਠੀਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕਥਾ ਹੈ , ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਉਕਤੀ ਦਾ ਜਨਮ 1680 ਵਿੱਚ , ਤਤਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਜੀਨ – ਬੇਪਟਿਸਟ ਕੋਲਬਾਰਟ ਦੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠਕ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ . ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦਲ ਦਾ ਅਗਵਾਈ ਐੱਮ ਲੂਈ ਜੇਂਡਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ . ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਦਲ ਕੋਲਬਾਰਟ ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ . ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਵਪਾਰੀਗਣ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਨ – ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧਦੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ , ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਨੂੰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੜਿਕਾ ਲੱਗਦੇ ਸਨ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੋਲਬਾਰਟ ਨੇ ਕੁਝ ਨਰਾਜਗੀ ਦਰਸਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ—
‘ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭਲਾ ਕੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ’ ਇਸ ਤੇ ਲੂਈ ਜੇਂਡਰੀ ਨੇ ਸਾਦਗੀ – ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਤੱਤਕਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ—‘ਲੀਜੇਜ਼ – ਨਾਉਜ ਫੇਅਰ [ Laissez – nous faire ( Leave us be , Let us do ) ] . ’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਸ਼ਾ ਸੀ , ‘ਤੁਸੀ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਾਡੇ ਹਾਲ ਉੱਤੇ ਛੱਡ ਦਿਓ , ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਿਓ . ’ ਇਸ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ – ਨਾਲ , ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਹਿਚਾਣ ਮਿਲਦੀ ਚੱਲੀ ਗਈ . ਉਸ ਸਮੇਂ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਜੋ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ .
‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਨਾਮਕ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਕਸਟਮ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਯੁਕਤ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ . ਉਸੀ ਸਾਲ ਉਸਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਗਾ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪੱਕੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਾਣੇ ਮਾਣੇ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਮਾਚਾਰ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਿਆ . ਕਸਟਮ ਆਯੁਕਤ ਦਾ ਪਦ ਸਮਿਥ ਲਈ ਚੁਣੋਤੀ – ਭਰਿਆ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ . ਉਸ ਪਦ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਤਸਕਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਿੱਬੜਨਾ ਸੀ ; ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗਰੰਥ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ‘ਅਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਿਧਾਨ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਰਵਮਾਨੀ ਕਰਮ’ ( Legitimate activity in the face of ‘unnatural’ legislation ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ . 1783 ਵਿੱਚ ਏਡਿਨਵਰਗ ਰਾਇਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮੈਂਬਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ . ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੇਵਾਵਾਂ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਆਨਰੇਰੀ ਰੇਕਟਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ . ਉਹ ਆਜੀਵਨ ਕੰਵਾਰਾ ਰਿਹਾ . ਰਾਤ – ਦਿਨ ਅਧਿਅਨ – ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਿਅਸਤ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਗੜਬੜਾਉਣ ਲਗੀ ਸੀ . ਓੜਕ 19 ਜੁਲਾਈ 1790 ਨੂੰ , ਸਿਰਫ ਸਤਾਹਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਏਡਿਨਬਰਗ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ .
ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ
ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ . ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਕੇ ਜਿੱਥੇ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ , ਏਂਗਲਜ , ਮਿਲ , ਰਿਕਾਰਡੋ ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ , ਉਥੇ ਹੀ ਅਤਿਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦੇ ਬੀਜਤੱਤ ਵੀ ਸਮਿਥ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਖੇ ਹੋਏ ਹਨ . ਸਮਿਥ ਦਾ ਆਰਥਕ ਸਾਮਾਜਕ ਚਿੰਤਨ ਉਸਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ . ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ— ‘ਨੈਤਿਕ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤ’ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਮਾਨਵੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ . ਕਿਤਾਬ ਉੱਤੇ ਸਮਿਥ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਫਰਾਂਸਿਸ ਹਚਸਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ . ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ—ਨੈਤਿਕਤਾ , ਸਦਗੁਣ , ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ . ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸੰਪੂਰਣ ਨੈਤਿਕ ਚਾਲ ਚਲਣ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ—
1 . ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ( Nature of morality )
੨ . ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਲਕਸ਼ ( Motive of morality )
ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਜਾਇਦਾਦ , ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਮਿੱਲਤ ਕੀਤਾ ਹੈ . ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਮਾਨਵੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ , ਸਵਾਰਥ , ਲਾਲਸਾ ਆਦਿ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ . ਸਮਿਥ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕਿਤਾਬ ਹੈ—‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ’ ਇਹ ਅਦੁੱਤੀ ਗਰੰਥ ਪੰਜ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ . ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ , ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ , ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਆਦਿ ਵਿਵਿਧ ਮਜ਼ਮੂਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ , ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਿਥ ਦੇ ਆਰਥਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੈ . ਸਮਿਥ ਨੇ ਖੁਲ੍ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ , ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਅਧਿਕਤਮ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਉੱਤੇ ਕਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਵਿਵਸਾਇਕ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ . ਸਮਿਥ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੱਡੇ ਵਸਤੂਮੁਖੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ . ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਿਥ ਉੱਤੇ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵੀ ਲੱਗਦੇ ਰਹੇ ਹਨ . ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਵਿਦਵਾਨ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਨਿਰਾ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਚਾਈ ਚੌਂਕਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਕਾਰਜ ਮਾਨਵੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਜਨਕਲਿਆਣ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ . ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਨੈਤਿਕ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ’ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਲਿਖਦਾ ਹੈ—
‘ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵਾਰਥੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ . ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਹਨ , ਜੋ ਉਹਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਖੀ – ਵੈਭਵਸ਼ਾਲੀ ਦੇਖਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ . ’
ਸਮਿਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਵਾਰਥੀ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਸਚਮੁੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮ ਹਨ ਜੋ ਦੂਜੇ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੇ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ . ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਉਸਦਾ ਸਰਾਸਰ ਭੁਲੇਖਾ ਹੀ ਹੈ . ਉਹਨੂੰ ਇਲਾਵਾ ਅਜਿਹਾ ਸੋਚਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਪਾਉਂਦਾ . ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਏਕਾਂਗਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਸਮਿਥ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ—
‘ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਦੂਜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ . ਨਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਇਲਾਵਾ ਇਸਦੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰ ਕੇ ਕੁੱਝ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾ ਸਕੀਏ . ਛੱਜੇ ਉੱਤੇ ਖੜੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਅਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ , ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਕਿ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੀ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੈ . ਸਾਡੀਆਂ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੁਪਤ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ . ਉਹ ਸਾਡੇ ‘ਅਸੀਂ’ ਤੋਂ ਪਰੇ ਨਾ ਤਾਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ , ਨਾ ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ; ਅਰਥਾਤ ਉਸਦੀ ਅਸਲੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਅਨੁਮਾਨ ਹੀ ਲਗਾ ਪਾਂਦੇ ਹਾਂ . ਨਾ ਉਸਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਮਨੋ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਬੋਧ ਕਰਾ ਸਕੇ , ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ . ਮਗਰ ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ ਕੇਵਲ ਸਾਡਾ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਨਾ ਹੈ , ਨਾ ਕਿ ਉਸਦਾ . ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਕੇਵਲ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਪਾਂਦੇ ਹਾਂ . ’
ਉਪਰੋਕਤ ਟੂਕ ਦਵਾਰਾ ਸਮਿਥ ਨੇ ਯਥਾਰਥਕ ਹਾਲਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਹੈ . ਸਾਡਾ ਰੋਜ ਦਾ ਬਹੁਤ – ਸਾਰਾ ਵਿਹਾਰ ਕੇਵਲ ਅਨੁਮਾਨ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਸੰਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ .
ਭਾਵੁਕਤਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਅਨਾਪੇਖਸ਼ਿਤ ਦਬਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋਏ ਸਮਿਥ ਨੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਖ – ਫਾਇਦੇ ਦਾ ਪੱਖ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ ਦੇ ਲਿਆ ਹੈ . ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ , ਆਪਣੀਆਂ ਸੁਖ – ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਅਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨੀਤੀ-ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜੇਕਰ ਸਾਡੀਆਂ ਕੋਮਲ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਿਆਰ , ਜੋ ਸਾਡੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾ ਹੈ , ਹਰ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਅੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗਣ , ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਮਨਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ; ਜਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਹਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਨਣ ਲੱਗੇ , ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਉਪੇਕਸ਼ਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਧਰਮ ਬਣ ਜਾਵੇ . ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾ ਹੋਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ . ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਮੌਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ .
ਸਮਿਥ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਨਾਮਕ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਪਰਉਪਕਾਰ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਬੜੇ ਹੀ ਵਸਤੂਮੁਖੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ . ਸਮਿਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡਾ ਮਾਨਸ ਅਚਾਨਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ , ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਡਾ ਚਾਲ ਚਲਣ ਲਗਾਤਾਰ ਉਸੇ ਵੱਲ ਇੰਗਿਤ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ . ਸਾਡੇ ਅੰਤਰਮਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਦਵੰਦ ਸਾਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਰੜਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ . ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਵਲ ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰ ਦੇ ਜੋਰ ਉੱਤੇ ਜਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ . ਉਸਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ . ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ—
‘ਸਾਡਾ ਭੋਜਨ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ , ਸ਼ਰਾਬ ਕਢਣ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਤੰਦੂਰ ਵਾਲੇ ਦੀ ਦਯਾ ਦੀ ਸੁਗਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਥੇ ਮੁਨਾਫੇ ਦੇ ਲਈ , ਖੁਦ ਆਪ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਹੈ . ’
ਸਮਿਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਘਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਉਸਦਾ ਆਪਣੇ ਸੁਖ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਹੈ . ਲੇਕਿਨ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ . ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ . ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ . ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਕਮਾਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ , ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ . ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯੁਕਤ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸਫਲਤਾ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ . ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਨਾਮਕ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ—
‘ਹਰ ਇੱਕ ਉਦਮੀ ਲਗਾਤਾਰ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮੁਨਾਫਾ ਅਰਜਿਤ ਕਰ ਸਕੇ . ਇਹ ਕਾਰਜ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ , ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਭਲੇ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਨਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਖਾਤਰ . ਇਹ ਵੀ ਸਚ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਭਲੇ ਲਈ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ਾ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਣ , ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਰੋਜਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ . ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਦੇਰ – ਸਵੇਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵੀ ਹਿੱਤ – ਸਾਧਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ’
ਪੰਜ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕਿਤਾਬ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਕਿਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ . ਪਰ ਉਸਦਾ ਜੋਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਰਿਹਾ ਹੈ . ਸਮਿਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਨ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਭਾਜਨ ਹੈ . ਇੱਥੇ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਦਾ ਆਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦਾ ਸਦੁਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਅਧਿਕਤਮ ਉਤਪਾਦਕ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ . ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਿਥ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚਰਚਿਤ ਰਹੀ ਹੈ—
‘ਕਲਪਨਾ ਕਰੀਏ ਕਿ ਦਸ ਕਾਰੀਗਰ ਮਿਲਕੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਅਠਤਾਲੀ ਹਜਾਰ ਪਿਨ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ , ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਕਾਰਜ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ . ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਕਾਰੀਗਰ ਜੇਕਰ ਗੈਰ ਹਾਜਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਕਾਰੀਗਰ ਦਿਨ – ਭਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਿਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਸਕੇ . ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਾਰੀਗਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਹੈ .’
ਸਮਿਥ ਖੁਲ੍ਹੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੀ . ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਨੂੰਨ ਹਟਾ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਆੜੇ ਆਕੇ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਹਤਾਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ . ਉਸਨੇ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਵਪਾਰ – ਸਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਨੂੰਨ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਉੱਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ . ਉਸਨੇ ਆਯਾਤ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ . ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਸਿੱਧਾਂਤ ‘ਲੈਸੇ ਫੇਅਰ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ . ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ—ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ ਇੱਛਾਪੂਰਵਕ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦਿਉ ( let them do ) . ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਨਿਰਬਾਧਤਾ ਲਈ ਉਸਦੀ ਨਿਅੰਤਰਣ ਮੁਕਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ . ਉਹ ਉਤਪਾਦਨ – ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੀ , ਤਾਂਕਿ ਮਸ਼ੀਨੀ ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮੁਨਾਫੇ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਵੇ . ਉਤਪਾਦਨ ਸਸਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਅਧਿਕਤਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ . ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ—
‘ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਈ ਉਤਪਾਦਨ ਲਾਗਤ ਤੋਂ ਸਸਤਾ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਤੋਂ ਖਰੀਦੀਏ . ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਨਿਯੋਜਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਰੀਏ ਕਿ ਉਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਾਰਗਰ ਹੋ ਸਕਣ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸਦਾ ਬਣਦਾ ਮੁਨਾਫੇ ਲੈ ਸਕੀਏ . ’
ਸਮਿਥ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਗਠਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ , ਅਨੇਕ ਸੌਦਾਗਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ . ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਆਪਸੀ ਮੁਨਾਫੇ ਅਤੇ ਕਾਮਨਾ ਦੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ . ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੀ ਉੱਦਮੀਅਤਾ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰੇਰਣਾਸ਼ਕਤੀ ਹੈ . ਲੇਕਿਨ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁਨਾਫੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਾ ਹੋਵੇ , ਜੇਕਰ ਕਨੂੰਨ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਅੜਿਕਾ ਬਣਕੇ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਵੇ , ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਮਰ ਵੀ ਸਕਦੀ ਹੈ . ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੈ . ਸਮਿਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ’ ‘ਉਪਭੋਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸੰਬੰਧ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਹੈ. ਕੋਈ ਭੀ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰਖਦਾ ਹੈ. ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮੁਲਤਵੀ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ . ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ , ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਲਾਵਾ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਇਹੀ ਕਾਮਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ , ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਤਬਾਦਲਾ ਕਰ ਸਕੇ . ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਮਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੈ , ਤੱਦ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਇਹੀ ਇੱਛਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰ ਸਕੇ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੀਆ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੇ , ਜੇਹਾ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਸੀ . ’ਸਮਿਥ ਨੇ ਕਾਰਜ – ਵੰਡ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦਾ ਉਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਹੈ . ਇਹ ਉਸਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰ ਅਤੇ ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਾਂਦਾ ਹੈ . ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਉਦਾਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ . ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਯਥਾਵਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ . ਉਦਯੋਗਕ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਚੀਨ ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਰਗੇ ਕੱਟੜ ਸਾਮਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਉਦਾਰ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ . ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਭਿੰਨ – ਭਿੰਨ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਿਥ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਵਿੱਚ ਮਜਦੂਰ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ . ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦੇ ਹਨ .
ਸਮਿਥ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਜਿੱਥੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਔਖਾ ਹੋਵੇ , ਉੱਥੇ ਮਜਦੂਰੀ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ . ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਲੋਕ , ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਵਾ ਤੌਰ ਤੇ ਕੋਈ ਮੁਨਾਫਾ ਨਾ ਹੋਵੇ , ਸਿਖਣਾ ਪਸੰਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ . ਇਲਾਵਾ ਮਜਦੂਰੀ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ . ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਿਥ ਨੇ ਸਹਿਜ ਮਾਨਵੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾਂ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਹੈ . ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਜ ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਹਲਾਤ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਪਏ ਅਤੇ ਅਸੁਰਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਜਦੂਰੀ ਦੀਆਂ ਦਰਾਂ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰਖਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ . ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਦੇ ਵੱਲ ਮਜਦੂਰੀ ਲਈ ਭੱਜਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰਮੰਦ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ .
ਸਮਿਥ ਨੇ ਤਥਾਂ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਤਰਕਸੰਗਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ . ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਰਜ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ . ਉਸਦੀ ਲੇਖਣੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬੇ – ਲੰਬੇ ਵਰਣਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਤਥਾਂ ਅਤੇ ਤਰਕਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ . ਉਤਪਾਦਨ – ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਸਮਿਥ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥਚਿੰਤਨ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਉੱਤੇ ਖਰੇ ਉਤਰਦੇ ਹਨ . ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਮਤ ਸੀ ਕਿ—
‘ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਲਕ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖਪਤਕਾਰ ਸਾਮਗਰੀ ਨੂੰ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਸਸਤਾ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਥੇ ਹੀ ਤਾਂ ਮੰਗਵਾਉਣਾ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇਗਾ . ਕਿਉਂਕਿ ਉਸੇ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਝ ਉਤਪਾਦਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪੰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗੀ ਜੋ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅਤੇ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹਨ . ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਅੰਤ ਸਾਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ . ’
ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਮਿਥ ਦੀਆਂ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਕੇਵਲ ਪਿੰਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਵਰਣਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਸਾਈ ਅਤੇ ਰਿਕਸ਼ਾਚਾਲਕ ਦੇ ਤਨਖਾਹ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਗੋਂ ਉਸਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਣ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ . ਆਰਥਿਕ- ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਣਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਚਲਨ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਮ ਹੋ ਚਲਿਆ ਹੈ . ਸੰਪੰਨ ਉਦਯੋਗਕ ਦੇਸ਼ ਇਹ ਕਾਰਜ ਵੱਡੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ . ਮਗਰ ਉਸਦੇ ਬੀਜ ਤੱਤ ਸਮਿਥ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੋਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ . ‘ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ’ ਲੜੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਨ 1776 ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ – ਸਾਫ਼ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਅਮਰੀਕਨ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖ਼ਰਚ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮੁੱਲ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੈ . ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਬਹੁਤ ਖਰਚੀਲੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ . ਉਸਨੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ – ਸੁਥਰੀ ਅਰਥਨੀਤੀ , ਕੰਟਰੋਲ ਲਈ ਜਿਆਦਾ ਕਾਰਗਰ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ . ਉਹ ਆਰਥਕ ਮਸਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਪੱਖੀ ਸੀ . ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਕਈ ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਥਨੀਤੀਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ ਸੀ . ਲੇਕਿਨ ਜੇਕਰ ਸਭ ਕੁੱਝ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਵਿਵਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਪੰਨ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤੱਦ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕੀ ਫਰਜ ਹੈ ? ਆਪਣਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਦਾ ਇੱਕਦਮ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮਤ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਪੇਟੇਂਟ ਕਾਨੂੰਨ , ਕਾਂਟਰੇਕਟ , ਲਾਇਸੇਂਸ ਅਤੇ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਕੰਟਰੋਲ ਬਣਾਈ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਹੈ . ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਸਰਕਾਰ ਸਰਵਜਨਿਕ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁੱਲ , ਸੜਕ , ਵਿਸ਼ਰਾਮਘਰ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਆਪਣੇ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਜਿੱਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਜਣੇ ਜਣੇ ਤੱਕ ਪੁਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗੇਤ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ , ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਉਦਮੀਆਂ ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇ , ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਕੇ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ . ਪੂੰਜੀਗਤ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਹਨ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਅਤੀਰੇਕ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ . ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਰਕੁੰਸ਼ ਸੱਤਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਪੂਰਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦੇਣ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਜ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ ਯਥਾਸੰਭਵ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਹੈ . ਉਸਦਾ ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਅਨਪਾਤ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸ਼ੁਲਕ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ . ਲੇਕਿਨ ਇਸਦਾ ਮਨਸ਼ਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਮਿਥ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਪੂਰਣ ਤੌਰ ਤੇ ਖੁਲ੍ਹੀ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ . ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ—
‘ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ , ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸਦੇ ਮੈਬਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਗਰੀਬ , ਦੁਖੀ ਅਤੇ ਅਵਸਾਦਗਰਸਤ ਹੋਵੇ . ’
ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਮਿਥ ਖੁਲ੍ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਸੀ . ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਆਗਮਨ ‘ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ’ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇਗਾ . ਸਮਿਥ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਜੰਗਲ ਦੇ ਉਸ ਕਨੂੰਨ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਰਵਾਈਵਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ . ਸਮਿਥ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਹਕਾਰਿਤਾ ਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਦਾ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ , ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਲੋਕਚੇਤਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ . ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਉਹਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਤਾਂ ਜਿਆਦਾ ਲਾਭਕਾਰੀ ਬਣਾਉਣ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ . ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਕੇ ਉਤਪਾਦਨ – ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵਖਾਇਆ . ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਧਿਕਤਮ ਮੁਨਾਫੇ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਅਭੀਸ਼ਠ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਦੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਿਉਂ ਕਰੇ , ਉਸਦੀ ਅਜਿਹੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਉਂ ਹੋਵੇ ? ਇਸ ਵੱਲ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ . ਤਾਂ ਵੀ ਸਮਿਥ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਮੌਲਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਹੇ ਹਨ .
ਸਮਿਥ ਨੇ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ—
‘ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਕਾਰੀ/ਸਭਿਆਚਾਰੀ. ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਲੋੜ ਬਾਰ ਬਾਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਵੀ ਥੋੜਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ . ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਇਸਕਤਾ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਜੀਵ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕੱਲਾ ਅਤੇ ਆਜਾਦ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਉਸਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ . ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਲਈ ਹਰ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਗੇ – ਸਬੰਧੀਆਂ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ . ਸਾਫ਼ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੀ ਇਹੀ ਆਸ਼ਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ . ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਲਈ ਕੇਵਲ ਸ਼ੁਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਚਲਾਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੀ ਹੈ . ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਧਿਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰੇਗਾ , ਜੇਕਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਖ – ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਸਕੇ . ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਜਤਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੀ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਆਸ਼ਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ . ਮਨੁੱਖ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜੋ ਵੀ ਕਰਤੱਵ ਨਿਸ਼ਪਾਦਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਉਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੌਦੇਬਾਜੀ ਹੀ ਹੈ – ਯਾਨੀ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦੇਵੋ ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ , ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਸਭ ਮਿਲੇਗਾ ਜਿਸਦੀ ਤੁਸੀਂ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋ . ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦੇਣ ਦਾ ਇਹੀ ਸਿੱਧਾਂਤ ਹੈ , ਇਹੀ ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਹੈ , ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧ ਵਿਸਥਾਰ ਪਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਚੱਲਦਾ ਹੈ . ਸਾਡਾ ਭੋਜਨ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ , ਸ਼ਰਾਬ ਕਢਣ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਤੰਦੂਰ ਵਾਲੇ ਦੀ ਦਿਆਲਤਾ ਦੀ ਸੁਗਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ . ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਖੇ ਹੋਏ ਮੁਨਾਫੇ ਦੇ ਲਈ , ਖੁਦ ਆਪ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਹੈ . ’
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਦੇ ਅਰਥਨੀਤੀ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਵਿਵਹਾਰਕ , ਮੌਲਕ ਅਤੇ ਦੂਰਦ੍ਰਸ਼ਤਾਪੂਰਣ ਹਨ ; ਸਗੋਂ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਸੰਕਗਿਤਾ ਨੂੰ ਪੂਰਵਵਤ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ . ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਢੁਕਵਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਅੱਜ ਕਿਤੇ ਜਿਆਦਾ ਪਰਸੰਗਕ ਹਨ . ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਭਟਕਾਉ ਅਤੇ ਅਸੰਮਜਸ ਦੇ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦੇ . ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ , ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਲੀਲ਼ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਤਥ ਜੁਟਾ ਸਕਿਆ . ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਮਿਥ ਨੇ ਕੀਤਾ ਉਸ ਦੌਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਇਆ .
ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਲਈ ਐਡਮ ਸਮਿਥ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ .ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰ ਏਂਡਰਜ ਚਾਂਡਿਨਿਅਸ ( Anders Chydenius ) ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦਿ ਨੇਸ਼ਨਲ ਗੇਨ ( The National Gain , 1765 ) ਅਤੇ ਡੇਵਿਡ ਹਿਊਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹਨ . ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਅਰਾਜਕ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੂੰ ਬੜਾਵਾ ਦੇਣ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਵੀ ਲਗਾਏ ਹਨ . ਮਗਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਕਲਨ ਉਸਦੀ ਸਮਗਰਤਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਿਆਇਸੰਗਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਸਮਿਥ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਕਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਕਸਰ ਉਦਯੋਗਕ ਉਤਪਾਦਨ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ , ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਿਥ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਵੀ ਸਮਿੱਲਤ ਹਨ . ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ , ਉਸਦੀ ਚਿੰਤਕ ਤੇਜ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਉਸਦੇ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ . ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਵਿਦਵਾਨ , ਸ਼ੋਧਾਰਥੀ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸਦੇ ਆਰਥਕ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹਨ . ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਜੇਕਰ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਬਣੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ . ਜਦ ਕਿ ਸਮਿਥ ਨੇ ਤਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ , ਸਗੋਂ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੀੜੀਆਂ ਤਿਆਰ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ .
-ਓਮਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਸ਼ਿਅਪ
